Конференция Сыктывкарын (19-20.09.2013, уджтас)

Йӧзӧдіс admin - 13 сентября, 2013

ПРОГРАММА 

Международной научной конференции 

«Вопросы диалектологии и полевые исследования: традиции и перспективы»

(19 — 20 сентября2013 г., Сыктывкар)

Сыктывкар 2013

 

19 сентября

Открытие конференции

Пленарное заседание

10.00 -13.00

(Институт языка, литературы и истории Коми научного центра Уро РАН,

ул. Коммунистическая, 26, 519 ауд.)

Председатель: Цыпанов Евгений Александрович (Сыктывкар)

Секретарь: Сурнина Лидия Егоровна (Сыктывкар)

 

 Приветственное слово

Васкул Игорь Орестович, заместитель директора Института языка, литературы и истории Коми научного центра УрО РАН

Габушева Галина Ивановна, министр национальной политики Республики Коми

 

Доклады

1. Федюнева Галина Валерьяновна, д. филол. н., г.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар). «Из истории коми диалектологии».

2. Сажина Светлана Александровна, к.филол.н., с.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН, (Сыктывкар).«Коми диалектология: современное состояние и перспективы».

3. Мызников Сергей Алексеевич, д. филол. н., зав. словарным отделом Института лингвистических исследований РАН, (Санкт-Петербург). «Лингвогеографические исследования в финно-угроведении: проблемы и перспективы».

4. Презентация «Словаря диалектов коми языка» (Л.М. Безносикова, Е.А. Айбабина, Н.К. Забоева, Р.И. Коснырева).

 

13.00-14.00 – перерыв на обед

 

14.00-17.00 – Секционные заседания:

 

Секция № 1. ВОПРОСЫ ДИАЛЕКТОЛОГИИ

(Институт языка, литературы и истории Коми научного центра Уро РАН,

519 ауд.).

Председатель: Ракин Анатолий Николаевич (Сыктывкар)

Секретарь: Горинова Наталья Васильевна (Сыктывкар)

 

Доклады

1. Цыпанов Евгений Александрович, д. филол. н., зам. директора, ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Отражение пейоративной лексики в коми диалектных словарях».

2. Кузнецова Татьяна Леонидовна, к.филол.н., зав. сектором литературоведения, ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Об опыте написания ижемско-русского словаря (первая треть ХХ века)».

3. Душенкова Татьяна Рудольфовна, к. филол. н., с.н.с., Удмуртский ИИЯЛ УрО РАН (Ижевск).

«Концепт удивление в удмуртских диалектах».

4. Малкова Татьяна Александровна, н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Н.А.Колегова и М.А.Сахарова: начало пути в науку».

5. Рисслер Михаэль, д. филол. н., с.н.с., кафедра скандинавистики (Фрайбург / Германия).

«Современная документационная лингвистика и диалектология».

6. Гуляева Наталья Ивановна, м.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Вопросительные предложения в диалектах коми языка (на материале верхневычегодского диалекта)».

7. Ившин Леонид Михайлович, к. филол. н., н.с., Удмуртский ИИЯЛ УрО РАН (Ижевск).

«Об орфографии некоторых сложных слов в памятниках удмуртской письменности».

8. Айбабина Евгения Авенировна, к.филол.н., в.н.с, Безносикова Люция Михайловна, к.филол.н., с.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Коромысло, Весы, Посох, Пуп Неба: о некоторых наименованиях космических объектов в коми и других финно-угорских языках».

9. Каксин Андрей Данилович, д. филол. н, в.н.с., ФГБУН ВПО «Хакасский государственный университет им. Н.Ф.Катанова» (Абакан).

«Об этимологии названий некоторых населенных пунктов Ханты-Мансийского автономного округа (Казым, Назым, Корлики, Охтеурье)».

10. Лобанова Алевтина Степановна, к. филол. н., доцент, Пермский ГГПУ (Пермь).

«Наименования одежды в языке коми-пермяков. Ареальный и функциональный аспект».

11. Чугайнова Наталья Анатольевна, студентка филологического факультета коми-пермяцко-русского отделения Пермского ГГПУ (Пермь).

«О вариативности образования степеней сравнения имен прилагательных в сепольском говоре кочевского диалекта коми-пермяцкого языка».

12. Нечаева Валентина Викторовна, студентка филологического факультета коми-пермяцко-русского отделения Пермского ГГПУ (Пермь).

«Ассоциативное поле соматизмов русских и коми-пермяков».

13. Кудряшова Вера Михайловна, к.филол. н, с.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Полевые исследования лингвиста Т.И.Жилиной».

14. Попова Элеонора Николаевна, н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Общее и особенное в функционировании союзов в коми-зырянском языке и севернорусских говорах».

15. Едыгарова Светлана Валериевна, доктор философии, исследователь, Университет Хельсинки (Хельсинки / Финляндия).

«О социальном статусе современных пермских диалектов».

16. Бакланова Ирина Ивановна, к. филол. н., зав. кафедрой русского языка, Пермский государственный гуманитарно-педагогический университет (Пермь).

«Качественная расшифровка диалектных записей как условие выявления коми-пермяцкого влияния на русскую речь Пермского края».

17. Бусыгина Людмила Васильевна, к. филол. н., с.н.с., Лаборатория лингвистического картографирования и исторической лексикологии, ФГБОУ ВПО «Удмуртский государственный университет» (Ижевск).

«Происхождение и ареалы распространения наименований платка (головного) в удмуртских диалектах».

18. Семенов Василий Германович, н.с., Лаборатория лингвистического картографирования и исторической лексикологии, ФГБОУ ВПО «Удмуртский государственный университет» (Ижевск).

«Наименования понятия «кудри» в диалектах удмуртского языка».

19. Попова Анна Олеговна,  учитель коми языка, русского языка и литературы СОШ № 38, (Сыктывкар), Пунегова Галина Васильевна, к. филол. н., с.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Изучение коми диалектов с применением инновационных технологий в средней школе»

20. Ӧньӧ Лав, специалист Центра инновационных языковых технологий Коми республиканской академии государственной службы и управления (Сыктывкар).

«Роль диалектных элементов в развитии коми литературного языка».

 

Секция № 2. ПОЛЕВЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ

(Институт социально-экономических проблем Севера Коми НЦ УрО РАН,

319 ауд.)

Председатель: Власова Виктория Владимировна (Сыктывкар)

Секретарь: Лобанова Людмила Сергеевна (Сыктывкар)

 

Доклады

1. Лобанова Людмила Сергеевна, н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Образ домового: проблемы этнодиалектного изучения народной традиции».

2. Власова Виктория Владимировна, к. и. н., с. н. с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Религиозные практики коми-зырян  в первой половине XX-XXI вв.: принципы и методика сбора полевых материалов».

3. Савельева Галина Сергеевна, к. филол. н., с.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Фольклорная традиция южных коми в материалах Фольклорного фонда ИЯЛИ Коми НЦ».

4. Панюков Анатолий Васильевич, к.филол.н., доцент, с.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Календарная терминология коми в зеркале народной этимологии».

5. Рассыхаев Алексей Николаевич, к. филол. н., н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Детские игровые песни в материалах коми диалектологов».

6. Коровина Надежда Степановна, с.н.с., к. фил. н., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Народные сказки в собраниях коми лингвистов».

7. Низовцева Светлана Григорьевна, м.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН, Шахматская Полина Александровна, специалист, Национальная библиотека РК (Сыктывкар).

«Обзор фольклорных материалов, записанных от русского населения горнозаводских поселений Республики Коми (по результатам экспедиции в Койгородский р-н РК)».

8. Рощевская Лариса Павловна, д. и. н., г.н.с., отдела «Научный архив и энциклопедия» Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Кадровый состав экспедиции в с. Усть-Цильма Коми АССР в1942 г.».

9. Кочедыкова Мария, студентка исторического факультета, Институт гуманитарных наук, ФГБОУ ВПО «Сыктывкарский государственный университет» (Сыктывкар).

«Плач о Журавском» как исторический источник».

10. Шарапов Валерий Энгельсович, к.и.н., с.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар)

«Полевые дневники Л.С.Грибовой в фондах Коми-Пермяцкого краеведческого музея им. П.И. Субботина-Пермяка.

11. Лимеров Павел Федорович, к. филол. н, в.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Стратегии ведовства в интерпретациях А. И. Бутыревой, знахарки из с. Важгорт».

 

20 сентября

09.00 – 12.00 — Секционное заседание

Секция № 1. ВОПРОСЫ ДИАЛЕКТОЛОГИИ

(Институт языка, литературы и истории Коми научного центра Уро РАН,

519 ауд.).

Председатель: Ракин Анатолий Николаевич (Сыктывкар)

Секретарь: Горинова Наталья Васильевна (Сыктывкар)

 

Доклады

1. Лудыкова Валентина Матвеевна, д. филол. н., профессор, ФГБОУ ВПО «Сыктывкарский государственный университет» (Сыктывкар).

«Модальность коми диалектной речи».

2. Арзамазова Ольга Александровна, н.с. Лаборатории лингвистического картографирования и исторической лексикологии ФГБОУ ВПО «Удмуртский государственный университет». (г. Ижевск).

«Названия зверобоя обыкновенного (Hypericum perforatum)  в удмуртских диалектах».

3. Попова Римма Павловна, к. филол. н., доцент, зав. кафедрой коми и финно-угорской филологии, ФГБОУ ВПО «Сыктывкарский государственный университет» (Сыктывкар).

«Вариативность лично-числовых показателей глаголов в диалектах коми языка».

4. Понарядов Вадим Васильевич, к. филол. н., с.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«История коми-язьвинских гласных».

5. Кириллова Людмила Евгеньевна, к. филол. н, с.н.с., зав. отделом филологических исследований, Удмуртский ИИЯЛ УрО РАН (Ижевск).

«Народная лексика подсечно-огневого земледелия в удмуртской микротопонимии».

6. Карпова Людмила Леонидовна, к. филол. н, с.н.с., доктор философии по специальности «Уральские языки», Удмуртский ИИЯЛ УрО РАН (Ижевск).

«Аналитические формы прошедшего времени в северных диалектах удмуртского языка».

7. Ракин Анатолий Николаевич, д. филол. н, г.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Лексика рыболовства в диалектах коми языка».

8. Некрасова Ольга Ивановна, м.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Деепричастия в диалектных текстах Т.Уотилы».

9. Федосеева Елена Николаевна, к. филол. н., н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Современное состояние и перспективы коми-пермяцкой диалектологии».

10. Мусанов Алексей Геннадьевич, к. филол. н., зав. сектором языка ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Диалектологический атлас коми языка: попытки составления».

11. Некрасова Галина Александровна, к. филол. н., в.н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар), Сергеева Екатерина Николаевна, аспирант ИЛИ РАН (Санкт-Петербург).

«Неканоническое маркирование актантов двухместных предикатов в коми-пермяцком языке (на материале кудымкарско-иньвенского диалекта)».

12. Федина Марина Серафимовна, к. филол. н., начальник Центра инновационных языковых технологий Коми республиканской академии государственной службы и управления (Сыктывкар).

«Взаимоотношения коми литературного языка и диалектов: взгляд на проблему».

13. Пунегова Галина Васильевна, к. филол. н., с.н.с., Институт ЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Фонетические особенности говора с. Мыёлдино».

14. Сурнина Лидия Егоровна, м.н.с.,  ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар).

«Куратоведческие работы Е.С.Гуляева в фондах архива КНЦ УрО РАН».

15. Вокуева Елена Александровна, учитель коми языка и литературы Национальной гимназии РК (Сыктывкар).

«Фонетическая адаптация русских заимствований в диалектах коми языка».

16. Лисовская Галина Константиновна, н.с., ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН (Сыктывкар)

«Географические названия в прозе К. Ф. Жакова»
 
 

12.00 – Закрытие конференции

(Институт языка, литературы и истории Коми научного центра Уро РАН, 519 ауд.)

Подведение итогов.

 

Родной язык в современных условиях двуязычия

Йӧзӧдіс admin - 13 сентября, 2013

Международная конференция

Правительство Республики Коми совместно с Консультативным комитетом финно-угорских народов 28-30 октября 2013 года  в г. Сыктывкаре (Республика Коми) проводит международную конференцию «Родной язык в современных условиях двуязычия».

На конференции предлагается обсуждение следующих вопросов:
— инновации в сфере обучения языкам;
— современный учебник родного языка и литературы;
— подготовка национальных кадров;
— издания на родных языках;

В рамках конференции планируется проведение пленарного заседания, работа секций по вопросам языкового образования со специалистами дошкольного, общего, высшего и дополнительного образования, а также с представителями региональных органов управления образования, общественных объединений, научных учреждений.

Заявки на участие принимаются до 01 октября 2013 года. С целью формирования программы мероприятия и издания материалов предстоящей конференции просим в срок до 22 августа 2013 года представить тезисы выступлений участников на электронный адрес:n.a.senkina@minnac.rkomi.ru. Тезисы докладов объемом до 2 страниц (формат А4) в формате Microsoft WORD 97/2000/XP, шрифт Times New Roman (12), интервал – 1,5, сноски – концевые. Язык публикаций – русский, английский.

Состав делегации от финно-угорских стран до 4-5 человек, в том числе 2-3 специалиста в сфере языковой политики, представитель органов власти, курирующий вопросы образования, представитель общественных структур.

Состав делегации из регионов РФ до 8 человек, в том числе специалисты в сфере языковой политики, авторы учебников и пособий, педагоги ДОУ, учителя  школ, преподаватели ВУЗов,  1-2 представителя органов власти, курирующих вопросы образования и национальной политики.

Питание, трансфертные услуги за счёт организаторов конференции.
Расходы по проезду и проживанию за счёт направляющей стороны.

За дополнительной информацией можно обращаться:

Орфодискуссия

Йӧзӧдіс admin - 3 августа, 2013

Коми орфография кузя вӧлі йӧзӧдӧма унакодь гижӧд.

Тані вайӧдам ыстӧдъяса лыддьӧг.

 

Заимствованнӧй кывъяс гижанног йылысь (1935′ во)

Йӧзӧдіс admin - 3 августа, 2013

Авторыс: Шадрин.

Медводдза йӧзӧдӧм:
Вӧрлэдзысь, 1935′ ноябр 4′ лун, №254.
Оригиналын текст молодцовичаӧн.

Заимствованнӧй кывъяс гижанног йылысь (орфографическӧй правилӧясӧ)

Орфографическӧй правилӧясын, кодӧс ӧні йӧзӧдӧма паськыда обсуждайтӧм вылӧ, эрдасьӧ, медвойдӧр кӧ, сэтшӧм тырмытӧмтор, мый дӧза массӧвӧй орфографическӧй явлениеяс абу аддзӧмаӧсь сэні ассьыныс местанысӧ. Босьтны кӧть сійӧ жӧ заимствованнӧй кывъясын небыд йитӧдантӧмъяс гижӧм. Тайӧ ёна массӧвӧй орфограмма, а правилӧясын та вылӧ весиг ӧти пункт абу.

Збыльӧдз, кыдзи нӧ ӧні пондамӧй гижны, ценьтьнер, центьнер али центнер, саньтиметр али сантиметр, Иньдия али Индия? Ӧд тайӧ кывъясыскӧд паныдасясны весиг начальнӧй школаса первойя классын велӧдчысьяс. Позьӧ-ӧ тані миритчыны “Правилӧяс” лӧсьӧдысь авторъяскӧд, кодъяслы мый вӧсна кӧ быть колӧ “став татшӧм кывъяслысь гижанногсӧ петкӧдлыны словарын” (видзӧд “Вӧрлэдзысь” 92-ӧд №, “Коми кывйын заимствованнӧӥ торъя кывъяссӧ гижӧм йылысь” Гр. Нечаевлысь стаття)? Дерт, татшӧм визьыд – примитны позьтӧм. Сы вӧсна ӧти-кӧ, мый сійӧ увтыртӧ правилӧяслысь тӧдчанлунсӧ. Ӧд практическӧй роботник правилӧсьыс виччысьӧ буретш сыӧн гӧгӧрвотӧмторъяссӧ разрешитӧм, а сійӧ кӧ абу – сэки нӧ правилӧсьыс мый бурыс? Сэсся ӧд словарад позьӧ сюйны быд кыв – сідзкӧ нӧ правилӧыс кутшӧм мог кутӧ вообще? Правилӧтӧгыд лоӧ сетӧма вӧля словар лӧсьӧдысь авторлы. Но коді нӧ вермас гарантируйтны, мый сійӧ вӧляыс оз пӧр произволӧ? Сэсся – кыдзи нӧ вермас авторыс гижнысӧ, сылӧн кӧ абуӧсь ориентируйтчан пасъясыс – правилӧясыс. А эмӧсь кӧ, мыйла нӧ сійӧс дзебнысӧ, мыйла не петкӧдлыны став уджалысь йӧз водзас?

Но кутшӧмӧсь нӧ тайӧ вопроссӧ – заимствованнӧй кывъясас небыд йитӧдантӧмъяс гижӧмсӧ – разрешитӧмын туйясыс?

Та йылысь “Вӧрлэдзысь” газетын ӧтпыр вӧлі гижлӧма нин (видзӧд 87-ӧд № Роч да интернациональнӧй кывъясын небыд йитӧдантӧмъяс гижӧм йылысь” менсьым стаття). Первойя основнӧй факторӧн, мыйысь артмӧ тайӧ гижанногыслы подулыс, лоӧ коми кывйын сійӧ фонетическӧй закономерносьтыс, мый коми шуӧмын йитӧдана и, е, я, ю, ё водзвылын небзяна йитӧдантӧм шыяс (д – дь, н – нь, л – ль, с – сь, з – зь, т – ть) шусьӧны пыр небыдӧн. Тані позис эськӧ и могмӧдчыны тайӧ правилӧнас (слог водзвылын кык йитӧдантӧмсӧ гижны пыр небыдӧн), но неуна мӧдногджык диктуйтӧны роч кывлӧн фонетическӧй закономерносьтъясыс. Комилы лӧсялӧ шуны иньтернационал (иньтер – небыдӧн), но ми тӧдам, мый рочьяс (литературнӧй произношение сертиыс) шуӧны интэр – чорыдӧн. Сідз жӧ: аньтенна – антэнна, саньтиметр – сантиметр да с.в.

Сідзкӧ, дзик коми шуӧм серти правилӧӧс лӧсьӧдӧмыд тані оз шогмы. Колӧ аддзыны кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс нормаяс, мӧгногджык нормаавны тайӧ шуӧмсӧ да гижанногсӧ. И тані ме вӧзйылі татшӧм принцип, мый слог водзвывса йитӧдантӧм шыяс гижсьӧны небыдӧн, а слог тупкысь шыяс – чорыдӧн. Сідз: кан-дидат, гаран-тия, сан-тиметр, Ин-дия, Фин-лян-дия да с.в.

Тані слог вылӧ юклӧмыс оз вызывайт некутшӧм сомнение да тырвыйӧ лӧсялӧ индӧм правилӧыслы. Делӧыс неуна мӧдджык, кор мӧд йитӧдантӧмнас лоӧ С шы, торъя нин СТ сочетание, коді лоӧ пыр небыдӧн. Сідз: анасьтигмат, ане-сьтезия, в-сьтения, прӧ-сьтитны, гӧ-сьтитны, ин-сьтитут да с.в. Дерт, тані слогтӧ позьӧ и мӧд ног юкны, шуам: прӧсь-тит, гӧсь-титны, ась-тения да с.в. Но делӧыс тані нин не слог юкӧмын, а тшук сыын, мый небыд йитӧдантӧмъяс водзын С шы, сідз жӧ, буракӧ, и З шы, пыр небзьӧны. Сідзкӧ, тайӧ положениеыс тырвыйӧ ладмӧ торъя правилӧ урчитӧмӧн.

Первойя правилӧыслы оз лӧсявны и сэтшӧм сочетаниеяс гижӧм, кор ӧтлаынӧсь кык ӧткодь йитӧдантӧм шыяс. Сы серти кӧ, колӧ гижны: дискус-сия, ат-тестат да с.в., но тані бара жӧ ми стӧчӧдз тӧдам, мый тайӧ кык ӧткодь йитӧдантӧмъясыс шусьӧны пыр небыдӧн – правилӧ, кодын сомневайтчыны оз позь некутшӧма. Гижам кӧ: дискусьсия, атьтестат, альлегория, аньнексия, гасьсер гӧрӧд, бруньнеровскӧй нерӧдъяс, иньнервация – тайӧ некутшӧма оз кеж роч шуӧмсьыс.

Тайӧ правилӧсьыс исключениеӧн позьӧ урчитны приставкаясысь бӧръя йитӧдантӧмъяссӧ, кодъясӧс позьӧ гижны чорыдӧн. Сідз: от-тенок, от-тепель, рас-седлайтны, рас-сьледуйтны, бес-сменнӧй, бес-сисьтемнӧй да с.в. Приставкаяссӧ вообще колӧ гижны пыр чорыдӧн, сідзи: рас-писка, вос-питание, сдельщина, сберкасса, раз-ведка, из-бирательнӧй да с.в.

Йитӧдантӧмъяслӧн торъя положениеыс и ӧткымын суффиксъяс водзын. Сідз, например, суффикс -ник (-ница) водзын йитӧдантӧмыс шусьӧ небыдӧн: колхозь-ник, союзь-ник, лесь-ник, мясь-ник, путь-ник, телять-ница, работь-ник, мель-ник, школь-ник. Татчӧ жӧ, буракӧ, колӧ индыны и татшӧм кывъяс гижӧм, кыдзи: басьня, песьня, сеньтябр, -ня да -тя водзвылын йитӧдантӧмыс гижсьӧ небыдӧн.

Тайӧ вайӧдӧм положениеясыс, ме ногысь кӧ, тырвыйӧ исчерпывайтӧны небыд йитӧдантӧмъяс гижӧм йылысь вопроссӧ.

Ӧткымын пунктъяс, дерт, позьӧ и мӧд ног разрешитны, шуам: суффикс -ник водзын йитӧдантӧмъяссӧ гижны чорыдӧн (колхох-ник, союз-ник, работ-ник), кыдзи например, гижӧны коми пермякъяс; гижны небыдӧн приставкаяс, кор кыввужйыс заводитчӧ оз сэтшӧм шыӧн, кутшӧмӧн помассьӧ приставкаыс (восьпитание, расьписка, разьведка, изьбирательнӧй да с.в.).

Позьӧ сэсся босьтны подувъя правилӧас коми фонетическӧй принципсӧ (кык йитӧдантӧмсӧ гижны пыр небыдӧн) да сэсся урчитны став исключениеяссӧ. Но кӧть кыдз, а тані делоыс век жӧ слогын, тані подулас век жӧ лоӧ слог, сы вӧсна, мый тайӧ явлениеыс йитчӧма слогартмӧдысь шыяскӧд. Йитӧдантӧмъяс небзьӧны йитӧдана И, Е, Я, Ю, Ё водзвылын, а тайӧ шыясыс, кыдзи тӧдам, кыв пытшкас пыр овлӧны слогартмӧдысь шыясӧн. Сідзкӧ, небзяна йитӧдантӧмъясыслӧн позицияыс (сулалан местаыс) вермас лоны сӧмын кыклаын: слог водзвылын, либӧ слог бӧрвылын. Кыдзи нӧ сэсся позьӧ тані чеччыштны слогсьыс ортсыас?

Изложитны кӧ пӧрадок серти, правилӧясыс, кодъясӧс ме вӧзъя небыд йитӧдантӧмъяс гижӧм кузьтаыс, лоӧны татшӧмӧсь:

1. Слог водзвывса йитӧдантӧм шыяс гижсьӧны небыдӧн, а слог бӧрвывсаяс – чорыдӧн. Сідз: кан-дидат, сан-тиметр, Ин-дия, Фин-лян-дия.

2. Йитӧдантӧм шы С, кор сійӧ абу приставкаын, став сочетаниеясыскӧд гижсьӧ небыдӧн. Сідз: ась-тения, инсьтитут, консьтитуция, сьлюда, сьледствие, песьня, басьня.

3. Кык откодь йитӧдантӧм шыяс, приставкаясын кындзи, гижсьӧны пыр небыдӧн. Сідз: ильлюстрация, ильлюзия, иньнервация, ридьдер, касьсир, Сосьсюр (ов), атьтестат.

4. Суффикс -ник (-ница) водзын йитӧдантӧмъяс гижсьӧны небыдӧн.

5. Интернациональнӧй кывъясын интэр приставка (Интэрнационал, интэрвал, интэграл) гижсьӧ чорыдӧн. Чорыдӧн гижсьӧны сідзжӧ йитӧдантӧмъясыс ӧткымын кывъясын, например: антэнна, фонэма.

6. Кыв помын йитӧдантӧмъяс гижсьӧны небыдӧн, кор налысь небыдлунсӧ пасйӧма небзьӧдан пасӧн: сьвязь, мазь, сталь, Ревель.

Исключение: -СТЬ-ӧн помассян кывъясын Т-ыс гижсьӧ чорыдӧн: обласьт, ведомосьт, власьт.

Правилӧясын абу индӧма, колӧ-ӧ небзьӧдны Р шыӧс апострофӧн. Сы вӧсна сьӧкыд сы йылысь сёрнитнысӧ. Но колӧ шуны, мый апострофыс небзьӧдан пас туяс, дерт, абу местаын, абу ас функцияас (апострофыд ӧд роч гижӧдын абу небзьӧдан пас, а торйӧдан пас). Эм кӧ коланлун тшукӧдз небзьӧдны Р шыӧс, колӧ, ме ногысь кӧ, сувтӧдны вопрос миян алфавитӧ небзьӧдан пас (ь) пыртӧм йылысь. Роч гижӧдын апострофыс вообще оз лыддьыссьы педагогическӧйӧн, сійӧс быдлаын вежӧны мӧд пӧлӧс торйӧдан пасӧн (Ъ-ӧн). Но кӧть кыдз, а правилӧясын быть колӧ индыны – небзьӧдны колӧ “р” шысӧ, али оз ков. А то ӧні он тӧд, кыдзи гижны.

Правилӧясын, сэсся, абу индӧма ни ӧти пунктӧн заимствованнӧй кывъясын йитӧдана шыяслысь вежласьӧмъяссӧ. Ме ногысь кӧ, тані позис эськӧ урчитны татшӧм основнӧй положениеяс:

1. Важысянь пырӧм кывъясын о вуджӧ ӧ вылӧ – гижны ӧ, а выль пырӧм кывъясын – гижны о.

Сідз: гӧра, урӧк, дӧска, плӧтьник, зӧлӧта, сӧкӧл, кӧлӧкӧл, вӧлӧга, сӧвет, но собрание, союз, воднӧй, водород, сідз жӧ: Вологда, Соловки, Москва, Котлас – географическӧй нимъяс.
Ӧткымын кывъяс вермӧны гижсьыны кык ног. Сідз: сӧкӧл, но: “Страналӧн гордӧй соколъяс” – сӧкӧл и сокол вежӧртас сертиыс торъялӧны нин.

Та боксянь колӧ индыны, мый миян кӧ узаконитӧма нимтанъяс помын гижны -ӧӥ, позьӧ сідз жӧ узаконитны -ӧвӧй (рочысь пырӧм нимтанъяс суффиксын гижсьӧ -ӧй либӧ -ӧвӧй), сідз: трудӧвӧй, шӧлкӧвӧй, тӧлкӧвӧй, радӧвӧй, мелӧвӧй, столӧвӧй да с.в. — некутшӧм исключениетӧг.

2. Сэтшӧм роч кывъясын, кӧні Е шы вуджӧ Ӧ вылӧ, колӧ гижны пыр Е. Сідзи: ӧбед, берег, сӧвет, колеса, телега, среда (географическӧй, общественнӧй).

3. Сэтшӧм роч кывъясын, кӧні рочнас шусьӧ О, а гижсьӧ Е, комиӧн колӧ гижны Ё: слёт, самолёт, налёт, заём, паёк, подъём.

Овъясын вермас лоны кыкнан нога гижӧмыс. Сідз: Вежов, Пархачёв, Калачёв, Парначёв, Киселёв, но Жижев, Желев, Кызродев.

4. Шипящӧй Ж да Ш бӧрын важысянь пырӧм кывъясын гижны Ы, а выль пырӧмъясын – И. Сідз: жылетка, жытник, жыво, шыля, шып, шынель, но ширпотреб, широта, живица, животновод.

5. Кыв помын, кор О вуджӧ А вылӧ, А гижны сӧмын важысянь пырӧм кывъясас. Сідз: шыла (шило), ведра (ведро), зӧлӧта (золото), дела – йӧзкост сёрниын (“делаясыд миян мунӧны бур вылӧ”), но делӧ – трудно, тяжело (“ёна делӧ пондіс лоны”), дело – канцелярское дело. Сідз жӧ дифференцируйтны вежӧртассӧ право (политическӧй понятие: бӧрйысян право, велӧдчӧм вылӧ право), права (йӧзкостса выражение: “Позьтӧмтор вӧлі важӧн правоястӧ корсьны”).

***

Татшӧмӧсь менам замечаниеяс орфографическӧй правилӧясын “заимствованнӧй кывъяс гижанног” разделӧ.

Шадрин.

.

Коми йӧзлӧн мукӧд йӧзкӧд важся йитӧдъяс

Йӧзӧдіс admin - 29 июля, 2013

Авторыс — Илля Вась, 1975 во

Кытысь да кыдзи лоисны финно-угорскӧй сёрниа йӧз?

Ми тӧдам: коми кыв пырӧ финно-угорскӧй кывъяс котырӧ. Ӧнія финно-угорскӧй йӧз олӧны Асыввыв Европа войвывладорын, шӧр Европаын (венгръяс) да рытыв-войвыв Сибирын. Важысянь нин сэні найӧ овлӧмаӧсь, история суӧ найӧс сэтысь нин, бӧръя кык сюрс во чӧжӧн омӧля нин вежсис налӧн оланіныс. Финно-угорскӧй кывъяслӧн ӧткодьлуныс эз вермы артмыны паськыдінын да разі-пели олігӧн. И збыльысь, коркӧ важӧн финно-угорскӧй йӧз овлӧмаӧсь ичӧтджыкинын ӧтлаын. Учёнӧйяс налысь сэкся оланінсӧ (прарӧдинасӧ) корсьӧны Асыввыв Европаса войвыв юкӧнысь.

Финно-угорскӧй йӧзлӧн пӧль-пӧчьясыс тайӧ местаас овлӧмаӧсь вель дыр — сюрс вояс. Кытысь найӧ сэтчӧ воӧмаӧсь? Войвылад ӧд, шуам, Кама бердын, археологъяс висьталӧм серти, мортыд овмӧдчӧма 75 сюрс во сайын нин. Ми тӧдам: мортыд му вылын чужӧма миллион воысь важӧнджык нин, Азияса да Африкаса тропическӧй да субтропическӧй местаясын (кутшӧмкӧ аслыссикас ӧбезьяна ньӧжйӧникӧн-ньӧжйӧникӧн мортӧ пӧрӧма). А сэсся сійӧ надзӧникӧн разалӧ му пасьтала. Коркӧ-некоркӧ мортыд воӧма Кама ю дорӧ да Волга бердӧ. Кыссис сійӧ сэтчӧ посньыдик котыръясӧн, вӧралігтырйи да чери кыйигмоз. Локтӧма сэтчӧ мортыд Памирладорсянь либӧ Европа лунвывсянь. Ми огӧ тӧдӧй, кутшӧм кывйӧн найӧ сёрнитӧмаӧсь. Дерт, кӧнкӧ, тайӧ посньыдик котыръясыс сёрнитлісны уна сикас кывйӧн, быд вӧралысь котырлӧн вӧлі аслас сёрни. Сэсся сюрс вояс чӧжнад сорласясны кывъясыс ӧта-мӧдыскӧд. Ӧткымын рӧдъяс бырӧмаӧсь, а мукӧдъясыс веськалӧмаӧсь бур вӧр-ваа местаӧ да шогмана оланінӧ, и сэні ёнмӧмаӧсь, сӧвмӧмаӧсь. Вот ӧти татшӧм первобытнӧй рӧдыс и лоӧма финно-угорскӧй подув йӧзӧн, а сылӧн кывйыс лоӧма финно-угорскӧй подув кывйӧн. Сылысь оланінсӧ ми шуам подув чужан муӧн, прарӧдинаӧн. Тайӧ подув йӧзсьыс коркӧ-некоркӧ артмасны ӧнія финно-угорскӧй йӧз, народъяс. Найӧ ньӧжйӧникӧн петасны прарӧдинасьыс, разаласны. Угро-финнъясыд прарӧдинаас олігӧн да разалӧм бӧрас кутісны кутшӧмкӧ да йитӧд орччӧн олысь народъяскӧд, мӧд кывйӧн сёрнитысьяскӧд. Йитӧдсӧ кутігӧн босьтасны ӧта-мӧдыслысь олан сямсӧ да культурасӧ. Йитӧдъяс кутӧмыс мӧрччӧ тшӧтш и сёрнианыс, кывъясас: ӧта-мӧдыслысь босьтӧны торъя кывъяс. Тадзи найӧ озырмӧдӧны ассьыныс сёрнитан кывсӧ, ӧта-мӧд вылас татшӧм влияние йывсьыс и кута ме висьтавны аслам статьяын.

Прарӧдинаас локтігмозыс на финно-угорскӧй йӧзыд кужӧмаӧсь кутшӧмкӧ йитӧд сэтшӧм пранародъяскӧд, кодъясысь артмӧмаӧсь индоевропейскӧй йӧз — славяна, германецъяс, индоиранскӧй йӧз, тюркъяс — монголъяс, тунгусъяс, юкагиръяс да с. в. Тайӧ йитӧд кутӧмыс вӧлӧма зэв важӧн, уна сюрс во сайын. Татшӧм зэв важся йитӧд кутӧмнас и позьӧ гӧгӧрвоӧдны, мыйла тайӧ народъясыслӧн эмӧсь ӧткымын ӧткодь кывъяс, шуам, коми тэ, монгольскӧй та, роч ты; коми тан (здесь), юкагирскӧй тан, роч там; коми сьӧлӧм (сердце), эвенкъяслӧн сьӧлӧмӧ; коми ем (иголка), эвенкъяслӧн иммӧ; коми ним (имя), латинскӧй номен, юкагирскӧй ним да с. в. Татшӧм кывъясыс, кодъяс эмӧсь мукӧд неродственнӧй йӧзлӧн, ӧкмӧ кызь-ӧ-комын: мус (печень), повны (бояться), кывны (слышать), ва (вода) да с.в.

Финно-угорскӧй йӧзлӧн чужан муыс

Финно-угорскӧй йӧзлӧн медважся оланіныс вӧлӧма: шӧр Волга да Кама, войвывланьыс нюжавлӧма Печора йылӧдз, лунвывланьыс — Белая ю вом дорӧдз, рытыввывланьыс — Ока юӧдз; гашкӧ, и Урал гӧра сайӧдз паськавлӧма, рытыввыв Сибирлӧн неыджыд юкӧн пырлӧма тшӧтш угро-финнъяслӧн прарӧдинаас. Тайӧ коркӧя чужан муас финно-угорскӧй йӧз овлӧмаӧсь сюрс вояс чӧж. Сэсся миян эраӧдз III-ӧд сюрс воясӧ найӧ торъялӧны кык пельӧ: угорскӧй да пермско-финскӧй вожъяс вылӧ.

Пермско-финскӧй вожыс мӧд сюрс во помын миян эраӧдз бара торъялӧ пермскӧй да финско-волжскӧй вожъяс вылӧ. А пермскӧй вожыс миян эраса 10-ӧд нэмын торъялӧ коми да удмуртъяс вылӧ. Сідз прапермскӧй эпохаыс (комияслӧн да удмуртъяслӧн ӧтласа олӧмыс) нюжалӧ кык сюрс во гӧгӧр.

Финно-угорскӧй йӧзсянь лунвывланьын, Каспийскӧй да Чёрнӧй мореяс дорын, паськыд степъясас овлӧма индоевропейскӧй пранарод, сэн, кӧні, археологъяс шуӧм серти, вӧлӧма кургана культура. Коркӧ сэсся праиндоевропейскӧй йӧзсьыс торъялӧ индоиранскӧй вож, а тайӧ вожыс юксьӧ кык пельӧ: праиндийскӧй да праиранскӧй йӧз вылӧ. Праиранскӧй йӧзыс сёрӧнджык нин юксьӧмаӧсь торъя иранскӧй народъяс вылӧ.

Праиндоевропейскӧй йӧзлӧн сійӧ юкӧныс, кодъяс подулын артмасны индоиранскӧй да сёрӧнджык праиранскӧй пранародъяс, овлӧмаӧсь асланыс прарӧдиналӧн войвывладорас — финно-угорскӧй йӧзлӧн оланінсянь матын. Найӧ вӧлӧмаӧсь культурнӧйджыкӧсь. Сы вӧсна и ыджыдджык влияние вӧчӧмаӧсь финно-угорскӧй йӧз вылӧ, кутӧмаӧсь накӧд топыд йитӧд. Тайӧ йитӧдыс нюжалӧма зэв дыр, зэв кузя: заводитчӧма сэки, кор вӧлӧма ӧтласа финно-угорскӧй кыв, вӧлӧма финско-пермскӧй пранарод дырйи, а сэсся и прапермскӧй кадколастын на вӧлӧма.

Индоиранскӧй йӧзкӧд йитӧдъяс

Коми кывйын кольӧма 60 сайӧ кыв, кодъясӧс разнӧй кадӧ босьтӧма индоевропейскӧй, индоиранскӧй да праиранскӧй йӧзлысь да торъя иранскӧй йӧзлысь. Заимствуйтан (босьтан) кад сертиыс найӧс позьӧ юкны уна пельӧ. Медважъясыс доиндоиранскӧй сёрниясысь пырӧм торъя кывъяс, шуам: порсь, ма, вузавны, лыддьыны, йики да с. в.

Праиндоиранскӧй сёрниысь босьтӧм кывъяс: морт, озыр, сё, сю, турун, вуг, вож да с. в. Праиранскӧй заимствованиеяс: сюр, сюрс, сод, пыдӧс, сюмыс. Торъя иранскӧй кывъясысь: кӧрт, амысь, емдон (сталь), зарни, дар, тасьті, ӧксы, кӧнтусь, небӧг (книга), саридз да с. в.

Вайӧдӧм кывъясыс петкӧдлӧны, кутшӧм ёна мӧрччӧма иранскӧй кывйыд угро-финнъяс вылӧ. Тайӧ влияниеыс вӧлӧма уна сё во чӧж. Унджык иранскӧй кывйыс пырӧма прапермскӧй кывйӧ прапермскӧй кадас, коді нюжаліс матӧ кык сюрс во (миян эраӧдзса мӧд тысячелетие помсянь ӧнія эраса 10-ӧд нэмӧдз). Сэки прапермскӧй йӧз олӧмаӧсь Кама вылын. Татшӧм кузя йитӧдъястӧ кутігӧн пермскӧй йӧзыд, дерт, и асьныс тшӧтш влияйтісны иранскӧй йӧз вылӧ да налӧн кыв вылӧ. Но миянлы зэв сьӧкыд висьтавны, кутшӧмджыка мӧрччис прапермскӧй кывйыс иранскӧй кыв вылас.

Прапермскӧй йӧзлӧн венгръяскӧд важся йитӧдъяс

Важ венгръяс овлӧмаӧсь Кама бассейнын, кӧнкӧ ӧнія Башкирия местаын, ӧнія эраса витӧд нэмӧдз. Сэсся вешйӧмаӧсь лунвылӧ, Кавказлань. Сідзкӧ, прапермянакӧд кутӧмаӧсь йитӧд сюрсӧн-джынйӧн во.

Ӧткымын учёнӧйяс лыддьӧны, мый прапермяна да венгръяс костын вӧлӧма зэв топыд йитӧд, вӧлӧмаӧсь весигтӧ экзогамнӧй отношениеяс (гӧтыръяссӧ босьтлӧмаӧсь ӧта-мӧд рӧдвужысь). Сідзи и артмӧмаӧсь кык кывъя семьяяс, кык кывъя родъяс. Учёнӧйясыс шуӧны, мый прапермскӧй да правенгерскӧй кывъясын мунӧма ӧткодь фонетическӧй процесс, кодлӧн нимыс деназализация: венгерскӧй тудні, коми тӧдны, удмуртскӧй тодыны артмӧмаӧсь тунтэ кывйысь. Татшӧм деназализацияыс эм сӧмын венгерскӧй да пермскӧй кывъясын.

Прапермяна да булгара костын йитӧдъяс

Миян эраса VII-ӧд нэмын шӧр Волга вылӧ воисны тюркскӧй кывъя йӧз — булгаръяс. Налӧн сэні артмис ён государство. Сы ки улӧ шедісны тшӧтш и прапермскӧй йӧз. Волго-Камскӧй булгаралӧн культураыс вӧлӧма вылынджык пермяна дорысь, и найӧ вель ёна влияйтӧмаӧсь миян пӧль-пӧчьяс вылӧ. Тайӧ влияниеыс тӧдчӧ удмуртъяслӧн да комияслӧн кывйын да сёрниын. Прапермскӧй сёрниӧ пырӧма зэв уна булгарскӧй кыв, шуам, кӧть му уджалӧм йылысь кывъяс: кольта, кушман, сёркни, тусь, чумали; ремеслӧ йылысь: кись, куд, сюри, тылым, чуман, сукман да с. в. Прапермскӧй йӧз босьтӧмаӧсь булгаръяслысь комынысь унджык кыв.

Сэсся Х-ӧд нэм гӧгӧрын прапермскӧй йӧз торъялӧны кык пельӧ: комияс да удмуртъяс вылӧ. Комияс сетчасны войвывланьджык да янсаласны булгара йӧзкӧд. Удмуртъяс дыр на олісны булгаракӧд орччӧн, босьтісны на сёрниысь вель уна кыв, кодъяс абу коми сёрниын.

Йӧгракӧд йитӧдъяс

Комияслӧн пӧльясыс да пӧчьясыс Эжва бассейнӧ воӧмаӧсь зэв нин важӧн. Роч летописьяс висьталӧм серти, найӧ Эжва вылын вӧлӧмаӧсь нин ХI-ӧд нэмын (летописьыс шуӧ найӧс пермь нимӧн). Вӧралысьяслӧн торъя чукӧръяс Эжва вылӧ вермисны воны тайӧ кадсьыс ёна водзджык. Войвылас найӧ паныдасисны йӧгракӧд (хантыяскӧд да мансияскӧд), ненецъяскӧд, вепсъяскӧд да рочьяскӧд. Миян пӧль-пӧчьяс тайӧ йӧзыскӧд кутӧмаӧсь топыд йитӧд. Тайӧ тӧдчӧ налӧн сёрниас, уна торъя кыв босьтлӧмаӧсь ӧта-мӧдыслысь.

Медводз важ комияслӧн (10-ӧд нэм гӧгӧрын) лоӧ йитӧд йӧгракӧд, кодъяс овлӧмаӧсь сэки Кама войвылын да Печоралӧн лунвыв юкӧнас. Налысь комияс босьтӧмаӧсь татшӧм кывъяс: войт (юяс дорын васӧд места, кӧні быдмӧ посньыдик вӧр), кынь (песец), рып (джыдж), сырп (плавная сеть), чумпель (чибльӧг), яран (ненец), сойым (васӧд местаын сук коз вӧр). Уна ханты-мансийскӧй кыв кольӧма географическӧй нимъясӧ: Синдор (комиӧ кӧ вуджӧдны — «сӧдз ты»), Вычегда (комиӧ кӧ вуджӧдны — «веж ю»).

Ханты да манси сёрниӧ вель уна кыв вуджӧма комияслӧн: анькытш, истӧг, ӧжын, улӧс, гор, гыр, курӧг, гормӧг, мегыр, мӧс, ной, нянь, пызан да с.в. Ханты кывйысь аддзӧмаӧсь 375, а мансийскӧйысь 338 кыв, кодъяс вуджӧмаӧсь комияссянь, Тайӧ и гӧгӧрвоана: комияслӧн культураыс вӧлӧма вылынджык.

Заволоцкӧй чудькӧд йитӧдъяс

Эжва да Мозын вылын комияс топыд йитӧд кутісны вепсъяскӧд, кодъяс олісны Войвыв Двина бассейнын. Найӧс летописец нимтіс Заволоцкӧй чудьӧн. Насянь комиӧ воӧма уна кыв: агас, пач, гундыр, ёма, калля (ырӧш), кега (идзас кега), кумыльга (визув), лудік, раб, разъя, рунь, сабри, ягавонь да с. в. Медся уна вепскӧй кыв пырӧма удораса диалектӧ: бель (кӧсяк), вирб (дратва), люська (пань), пирд (кись).

Вепсъяссянь комиӧ пырӧма 50 кывйысь унджык. Вепса-комиа костын йитӧдъяс пансьӧмаӧсь зэв важӧн, кор комиясыс воасны Эжва вылӧ. Вепсъясыс, тыдалӧ, сэки олӧмаӧсь Эжва кывтыдын. Та йылысь висьталӧны места нимъяс, шуам, От (сикт ним, рочӧн Коквицы), Коквицыас кок кывйыслӧн вежӧртасыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и от кывйыслӧн.

Ненецъяскӧд йитӧдъяс

Важся йитӧдъяс вӧлӧмаӧсь и ненецъяскӧд. Серегов сиктлӧн важ нимыс Сярӧг-ыб — ненец кывлань нуӧдӧ. Ненецъяс сетлӧмаӧсь нимсӧ местаыслы, кӧні му пытшкысь петӧ вӧлӧм сола ва. Ненецъяслӧн сэр — сов. Коркӧ зэв важӧн ненецъяс волывлӧмаӧсь тайӧ местаясӧдзыс, Емва вылӧ. Ненецъяслысь лунвылынджык олӧмсӧ петкӧдлӧны и сэтшӧм ненецкӧй кывъяс, кодъяс коми сёрниӧ пырӧмаӧсь коркӧ важӧн нин: удорскӧй маг (сюрса лы), кунтэй (сарапан), нальпак (посни лым).

Ненецкӧй сёрниысь босьтӧм кывъясыд зэв уна Изьваса олысьяслӧн: айбарч, няртала (кӧрӧс кутан гез), мада (дона) да уна мукӧд. Но тайӧ кывъясыс коми сёрниӧ пырӧмаӧсь неважӧн на, сэк, кор комияс воӧмаӧсь Изьва вылӧ, коркӧ ХV-ӧд нэмын.

Рочьяскӧд важ йитӧдъяс

Кор комияс паныдасьӧмаӧсь рочьяскӧд? Ёна-ӧ важӧн? Та вылӧ вочавидзны ми вермам кыв наукалӧн даннӧйяс серти. Ми тӧдам, мый ӧнія коми сёрниын зэв уна роч кыв, но на лыдысь кызвыныс пырӧма медбӧръя кык-куим нэм чӧжӧн ХVIII—ХХ-ӧд нэмъясӧ. ХIV-ӧд нэмса Стефановскӧй гижӧдъясын зэв на этша вӧлӧма роч кывйыс, кӧть и тайӧ кадӧдзыс на вӧлӧмаӧсь коми да рочьяс костын йитӧдъяс. Россияса летописьяс висьталӧны, мый новгородецъяс ХI-ӧд нэмын нин ветлывлӧмаӧсь Коми му пыр, вот перйывлӧмаӧсь комияслысь да йӧгралысь. Сійӧ кадсяньыс, тыдалӧ, кутӧмаӧсь пырны кутшӧмсюрӧ роч кывъяс.

Ӧнія коми сёрниын эмӧсь сэтшӧм кывъяс, кӧні тӧдчӧ важ роч кывлӧн фонетикаыс, шуам, небыд шь да жь (найӧ чорзисны сӧмын ХIV-ӧд нэмын). Тайӧ небыд шипящӧйяссӧ комияс петкӧдлӧмаӧсь асланыс небыд согласнӧйясӧн — сь да зь-ӧн: важ роч чяшя лоӧма коми чась, важ роч лыжя — коми лызь. Комиысь босьтӧм географическӧй нимъясын тӧдчӧ, мый сэки, татшӧм кывъяссӧ босьтігӧн, роч кывйын шипящӧйясыс небыдӧсь на вӧлӧмаӧсь: коми Висер — важ роч Вишьэр — ӧнія роч Вишера; коми Сюзяыб — важ роч Сужьэб. Татшӧм места нимыс Комиад вель уна, кӧні рочӧн шуигас ш-ж паныдасьӧ, а комиӧн сь-зь. Сідз, комиӧн Сёська, Нивсер, Зӧвсьӧрт, Изьва, Мӧсьӧрпом, а рочӧн — Шошка, Нившера, Жешарт, Ижма, Мишаково. Тайӧ географическӧй нимъясыс роч сёрниӧ пырӧмаӧсь сэк, кор ш-ж небыдӧсь на вӧлӧм. Рочысь важӧн босьтӧм кывъясӧн колӧ лыддьыны и сэтшӧм кывъяс, кодъясӧс рочьясыс вунӧдӧмаӧсь, а комиын кольӧма. Татшӧмъясыс — ветьӧк (важ роч сёрниын ветьх), чолӧм (роч бью челом), гач, висьт (важ Новгородса сёрниын висть), лядьвей (важ роч лядьвие) да с. в.

Рочьяскӧд комияслӧн вӧліны важысянь топыд йитӧдъяс, и уна сё роч кыв пырис коми сёрниӧ. Уна коми кыв пырӧма и роч сёрниӧ, дерт, медъёнасӧ роч диалектъясӧ. Кыв-мӧд пырӧма и роч литературнӧй кывйӧ, шуам кӧть, пельмень (пельнянь), пыжик (коми пеж ку), нарты (коми норт), туес (коми туис). Уна коми кыв пырӧма войвывса роч диалектӧ: лузан, керч, чемья (коми тшамъя), чомкост, ошкуй (еджыд ош). 100 кымын коми кыв аддзӧмаӧсь роч диалектъясысь.

Босьтам кӧ Европалысь асыв-войвыв юкӧнсӧ, то сэні унджык топонимыс коми: Сыктывкар, Кудымкар, Эжва, Койтыбӧж, Визябӧж, Сьӧдкыркӧтш, Лемъю, Кӧрткерӧс, Выльгорт, Важгорт, Кӧтшпом, Тӧвпозиз, Чукаыб, Ыб да с. в. Уна сё ним пырӧма официальнӧй роч бумагаяссӧ да картаясӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, пырӧма роч литературнӧй кывйӧ, озырмӧдӧма литературнӧй кывсӧ.

Статьяӧс помалігӧн колӧ пасйыны ӧтитор. Ӧнія коми кыв абу сӧмын уна сюрс восайса угро-финской подув кывлӧн йылӧм (петӧмӧн), но унаысь да уна ног выльмӧм да озырмӧм кыв, коді босьтӧма суседъясыслысь лексическӧй озырлунсӧ да и ачыс сетӧма мыйтакӧ суседъясыслы. Коми кывйыд олӧ-вылӧ да туӧ-быдмӧ оз сӧмын сёрниын да литератураын, коді бура сӧвмис сӧветскӧй воясӧ, но и олӧ-вылӧ му пасьтала — Венгриясянь да Прибалтикасянь. Об вылӧдз, Йи море дорсянь шоныд саридз бердӧдз, Кавказӧдз.

Коми йӧзлӧн зэв важся история

Йӧзӧдіс admin - 29 июля, 2013

Авторыс — Илля Вась, 1961 во

Уральскӧй пранародсянь коми йӧзӧдз

Коми йӧзлысь историясӧ зэв на омӧля тӧдмалӧма. Ми омӧля на тӧдам весиг сійӧс, кыдзи овлӧмаӧсь миян пӧльяс-пӧчьяс витсё во сайын. Ог тӧдӧй, кутшӧма овлӧмаӧсь коми йӧз сё во сайын, непӧштӧ витсё во сайын. А босьтам кӧ ёнджыка важ олӧм, шуам, сюрс восайсаӧс,— сэки мыйся олӧм-вылӧм комилӧн вӧлӧма,— та йылысь мӧвпыштныыс ми весиг огӧ лысьтӧй.

Кымын ылынджык миянсянь сійӧ кадыс, код йылысь ми кутам сёрнитны, сымын пемыдджык сійӧ историк син водзын, сымын сійӧс сьӧкыдджык югдӧдны — сьӧкыда воӧны сэтчӧдз наука прожекторлӧн югӧръясыс, но… век жӧ кутшӧмакӧ да воӧны.

Тайӧ статьяыслӧн могыс буретш сыын, мед висьтавны зэв важся коми олӧм йылысь, сюрс мӧд-коймӧд восайса олӧм-вылӧм йылысь, важ оланінъяс йылысь да с.в.,— сэтшӧм важ олӧм йылысь, кытчӧдз судзӧ наукалӧн кырымыс.

Кутшӧм наукаяс вермасны отсавны миянлы татшӧм зэв важ олӧмсӧ югдӧдӧмын, кӧть ичӧтика калькӧдыштны пемыдыслысь ӧдзӧссӧ да видзӧдлыны уна сюрс восайса пемыдас калькнитӧм ӧдзӧс костӧдыс.
Мый ми вермам воча шуны татшӧм юалӧм вылас? Вочавидзӧмыс лоӧ татшӧм. Дерт, миян некутшӧм гижӧм документъяс абу тайӧ ылӧ-ылӧ кольӧм кад йывсьыс. Но миян эмӧсь кутшӧмсюрӧ мукӧд источникъяс, кодъяс вылӧ мыджсьӧмӧн вермам тӧдмавны мыйсюрӧ зэв важся олӧм йылысь. Тайӧ источникъясыс: языкознание (кыв тӧдмалан наука), археология, этнография да топонимика (географическӧй нимъяс). Тайӧ источникъяссьыс медшӧрӧн, медглавнӧйӧн, колӧ лыддьыны языкознание. Кыв тӧдмалан наукалӧн рольыс важ историятӧ восьтӧмын зэв ыджыд. Та вӧсна и ми медъёна кутам мыджсьыны кыв йылысь наукалӧн даннӧйяс вылӧ, а мукӧд наукаясысь босьтӧм фактъяссӧ кутам вайӧдны сӧмын пырмунігмоз, сэки, кор найӧ ковмасны.

Медводз миянлы колӧ тӧд вылӧ уськӧдны, кутшӧм родственнӧй кывъяс эмӧсь коми кывлӧн. Коми кыв пырӧ финно-угорскӧй кыв семьяӧ. Коми кывйысь кындзи, тайӧ кыв семьяас пырӧны удмуртскӧй, марийскӧй, мордовскӧй, прибалтийско-финскӧй кывъяс (финскӧй, эстонскӧй, карельскӧй да мукӧд кывъяс), саамскӧй (лопарскӧй), сэсся мансийскӧй, хантыйскӧй да венгерскӧй кывъяс. Тайӧ став кывъясыс пырӧны ӧти кыв семьяӧ, кыдзи ми шуим нин — финно-угорскӧй кыв семьяӧ. Финно-угорскӧй кывъяс петӧмаӧсь ӧти вужйысь, артмӧмаӧсь коркӧ важӧн вӧвлӧм ӧтласа кывйысь, финно-угорскӧй подув кывйысь (рочӧн кӧ шуны, финно-угорскӧй язык-основаысь). Коми да удмурт кывъяс ӧта-мӧд дінас зэв матынӧсь. Тайӧ кык кывйыс артмӧдӧны пермскӧй вож (ветвь) финно-угорскӧй кыв семьяын. Найӧ артмӧмаӧсь общепермскӧй подув кывйысь (кыв-основаысь).

Ӧні, ХХ-ӧд нэмын, финно-угорскӧй кывъяслы родственнӧй кывъясӧн кутісны лыддьыны самодийскӧй кывъяс — ненецкӧй, селькупскӧй да с. в. Финно-угорскӧй да самодийскӧй кывъяссӧ ӧні ӧтлаалӧны ыджыд кыв семьяӧ, кодӧс нимтӧны уральскӧй кыв семьяӧн. Уральскӧй семьяса кывъяс петӧмаӧсь коркӧ важӧн вӧвлӧм уральскӧй подув кывйысь.
Ме аслам статьяын медъёна вӧдитча тайӧ куим терминнас: уральскӧй подув кыв, финно-угорскӧй подув кыв, общепермскӧй подув кыв. Ми чайтам, мый коркӧ збыльысь вӧліны тайӧ подув кывъясыс. Зэв важӧн коркӧ вӧлі уральскӧй подув кыв, сэсся сёрӧнджык — финно-угорскӧй подув кыв и ещӧ сёрӧнджык — общепермскӧй подув кыв.

Подув кыв кӧ вӧлі, вӧліны и подув кывйӧн сёрнитысь йӧз, подув йӧз (пранарод): уральскӧй подув йӧз, финно-угорскӧй подув йӧз да общепермскӧй подув йӧз. Уральскӧй подув кывйӧн сёрнитысь йӧзыс кузяӧн торъялісны кык пельӧ: финно-угорскӧй да самодийскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧзъяс вылӧ. Финно-угорскӧй подув кывйӧн сёрнитысь йӧзыс ньӧжйӧник торъялісны уна пельӧ, вожалісны уна вожӧн. Ӧти вожӧн лоисны общепермскӧй подув кывйӧн сёрнитысь йӧз. Сэсся нин коркӧ сёрӧнджык общепермскӧй йӧзыс бара торъялісны кык пельӧ: лоисны коми да удмурт йӧз.

Тадзи важ коми йӧзыд зэв кузь историческӧй туй талялӧмаӧсь: коркӧ вӧвлӧм уральскӧй йӧзсянь, финно-угорскӧй йӧзсянь ӧнія выйӧдз воӧмаӧсь. Сідзкӧ, кор ми сёрнитам уральскӧй, финно-угорскӧй да общепермскӧй йӧзъяс (пранародъяс) йылысь, сэки тӧд вылын кутам и зэв важся коми йӧзӧс: коми йӧзыс ӧд исторически артмисны тайӧ пранародъяссьыс.

Кыдзи ӧнія наука видзӧдӧ финно-угорскӧй йӧзлӧн важся история вылӧ? Кор да кӧні овлісны уральскӧй, финно-угорскӧй да общепермскӧй пранародъяс? Кутшӧм вӧлі налӧн культураыс, кор да кӧні пранародъясыс юксисны торъя йӧзъяс вылӧ?

Уральскӧй пранародлӧн оланіныс

Заводитам висьтавны уральскӧй пранародсянь (комиӧн кӧ шуны, уральскӧй подув йӧзсянь). Кӧні да кор овліс ӧтласа уральскӧй пранародыс? Кутшӧм местаын да кадын овлісны ӧнія уральскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧзлӧн зэв важся пӧльясыс да пӧчьясыс? Колӧ шуны, ӧнія уральскӧй йӧзыс (народъясыс) зэв паськыда разалӧмаӧсь Европа да Азия пасьтала: Венгриясянь да Войвыв Норвегиясянь Обь ю дорӧдз, а самодийскӧй йӧз весиг Таймырса тундраӧдз. И не сӧмын ӧні. Колӧ шуны, история суӧ унджык финно-угорскӧй йӧзсӧ пӧшти ӧнія местаын нин, венгръясысь кындзи. Найӧ Венгрияӧ воисны асыввывсянь сӧмын миян эраса IХ-ӧд нэмын.

Татшӧм паськыд территория босьтісны финно-угорскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧз сюрс во сайын, историческӧй кадӧ.

Важӧнджыксӧ, кор найӧ вӧліны ӧтласа йӧз на, ӧти подув кывйӧн сёрнитісны, эз, дерт, вермыны овны татшӧм паськыд территория вылын. Татшӧм паськыд территория вылад найӧ эськӧ воштісны ӧта-мӧдыскӧд йитӧдсӧ, а кор вошӧ йитӧд, бырӧ и ӧтласа кыв, ӧти кывйысь артмӧ уна кыв, уна сикас сёрни. Колӧ шуны, уральскӧй подув кывйӧн сёрнитысь йӧз вель дыр олӧмаӧсь ӧти неыджыд местаын ӧтласа олӧмӧн. Сійӧ йӧзсӧ ми нимтам уральскӧй пранародӧн.

Кӧні да кор овлӧма сійӧ уральскӧй пранародыс? Тайӧ ӧти вопрос. Мӧд вопрос: кӧні вӧлӧма финно-угорскӧй пранародыс? Со ӧта-мӧд дінас матын сулалысь вопросъяс. Сё воысь нин дырджык мунӧ вензьӧм тайӧ вопросъяс кузяыс. Учёнӧйяс ӧти кывйӧ оз вермыны воны ни прарӧдинаыслысь местасӧ корсигӧн, ни пранародлысь олан кадсӧ урчитігӧн.

ХIХ-ӧд нэмса финскӧй учёнӧй Европеус зільӧ вӧлі докажитны: финно-угорскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧз пӧ овлӧмаӧсь Африкаын, сэсся пӧ рытыв-лунвыв Азия пыр локтӧмаӧсь Европаӧ. Венгерскӧй учёнӧй Мункачи лыддьӧ финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинаӧн Войвыв Кавказ. Кодсюрӧ весиг шулісны, мый миян пӧльяс да пӧчьяс пӧ петлӧмаӧсь Францияысь.

Дерт, финно-угорскӧй йӧзлӧн Африкаысь да Францияысь петӧм йылысь теория дор сулалысьясыс вӧліны этшаӧн. Мыйла тадзи? Сы понда, мый тайӧ теорияыслӧн эз вӧв некутшӧм научнӧй подув: татшӧм теорияяссӧ лӧсьӧдысьясыс мыджсьылісны ӧтсямакодь географическӧй нимъяс вылӧ.
Ёнджыка паськалӧма вӧлі мӧд теория — финно-угорскӧй йӧзсӧ Азияысь петкӧдан теория. ХIХ-ӧд нэм шӧрын финскӧй учёнӧй Кастрен самодийскӧй да финно-угорскӧй йӧзлысь воддза оланінсӧ корсьӧ вӧлі кыськӧ ылі асыввылысь, Саянскӧй гӧраяс дорысь. Кастренлысь теориясӧ ӧнія учёнӧйяс, дерт, лыддьӧны невернӧйӧн. Но аслас кадӧ сійӧс лыддисны збыль теорияӧн. Ӧні сӧмын некымын учёнӧй (медсясӧ этнографъяс да историкъяс) корсьӧны уральскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ Азияысь. Во-мӧд сайын Венгрияын муніс ыджыд дискуссия уральскӧй да финно-угорскӧй прарӧдина йылысь. Венгерскӧй историк, профессор Мольнар лэдзис книга, кӧні шуӧ: самоедъяс да финно-угорскӧй йӧз пӧ петӧмаӧсь кыськӧ Шӧр Азияысь, Саянскӧй гӧраяс дорысь. Во-мӧд вензьӧм бӧрын Мольнарлысь теориясӧ путкыльтісны.

Сӧветскӧй этнографъяс пӧвстысь кодсюрӧ и ӧні на уральскӧй кывйӧн сёрнитысь йӧзтӧ лыддьӧны Азияысь петысьясӧн, корсьӧны уральскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ Аральскӧй море дорысь. Татшӧм теория дор сулалысьяслӧн подулалӧмыс зэв жеб. Мольнарлӧн аргументъяс лыдын эм татшӧмтор: венгръяслӧн да китаецъяслӧн сьыланкывъясас пӧ эмӧсь ӧткодь мелодияяс. Татысь сійӧ вӧчӧ вывод — тайӧ народъясыс пӧ коркӧ овлӧмаӧсь ӧтлаын, орччӧн. Миян этнографъяс Аральскӧй море дорысь аддзӧмаӧсь орнаментъяс, а на пӧвстын и мансийскӧй орнамент, и тайӧ подув вылын вӧчӧны вывод, мый финно-угорскӧй йӧз овлӧмаӧсь Аральскӧй море дорын. Да и Кастрен корсис Азияысь финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ сы вӧсна, мый самодийскӧй кывъя йӧзӧс аддзис Саянскӧй гӧраяс дорысь.

Кор учёнӧйяс прарӧдина йылысь проблема решайтігӧн оз пыдди пуктыны кыв материал, сэки найӧ вернӧй выводъяс оз вермыны вӧчны. Налӧн выводъясыс кыран мельнича кодьӧсь, пыр кырӧны.

Кӧні век жӧ вӧлі уральскӧй йӧзлӧн прарӧдинаыс? Ӧні унджык учёнӧйыс уральскӧй прарӧдинасӧ корсьӧны Асыввыв Европаын, мукӧдыс весиг урчитӧны — уральскӧй прарӧдинаыс пӧ вӧлі Кама — Вятка районын неыджыд территория вылын. Уральскӧй пранарод оліс неолитическӧй культура кадӧ (орудиеяс вӧліны изйысь да лыысь), му-видз уджалӧм эз на вӧв, скӧт видзӧм муртса на вӧлі заводитчӧ, сёй гырнич вӧчны кужӧны нин вӧлӧм. Кынӧмпӧт корсьӧмаӧсь чери кыйӧм да вӧралӧм помысь. Гортса пемӧсъяс пӧвстысь тӧдлӧмаӧсь сӧмын понйӧс. Кодсюрӧ шуӧны, тӧдлӧмаӧсь пӧ кӧр видзӧм, но сэки абу на вӧлӧма кочевӧй кӧр видзӧмыс. Но кӧрлӧн тӧдчанлуныс вӧлӧм зэв нин ыджыд. Та йылысь висьталӧны ӧтласа кывъяс. Ӧнія самодийскӧй да финно-угорскӧй сёрниысь сюрӧма 13 общӧй кыв, кодъясӧн уральскӧй пранарод нимтылӧма кӧръясӧс да кӧр видзан кӧлуй. Коми кыв вӧв лоӧма уральскӧй подув кывсянь и сэки вӧлӧма кӧрлӧн ним.

Корджык тайӧ неолитическӧй культураа йӧзыс олісны Кама вылас? Учёнӧйяс шуӧны — сійӧ пӧ вӧлі 4000 во сайын миян эраӧдз. Кытысь сэтчӧ, Кама вылас, локтісны йӧзыс, ми ог тӧдӧй. Тӧдам сӧмын, мый найӧ олісны сьӧд вӧр шӧрын, юяс бердын, и вӧрыс найӧс торйӧдіс став мукӧд йӧзсьыс. Найӧ дыр олісны пӧшти изолированнӧя, и сы вӧсна уральскӧй подув кывйын зэв этша мукӧд йӧзлысь босьтӧм (заимствуйтӧм) кывъяс.

Вузасьӧм зэв жӧ жеб вӧлӧма. Сы вӧсна, тыдалӧ, финно-угорскӧй да самодийскӧй кывъясын абуӧсь ӧтувъя числительнӧйяс.

Уральскӧй пранародысь петісны, ӧти-кӧ, самодийскӧй йӧз, кодъяслӧн прарӧдинаыс вӧлі уральскӧй (прарӧдина войвывладорас, мӧд-кӧ, финно-угорскӧй йӧз, кодъяслӧн прарӧдинаыс вӧлі уральскӧй прарӧдина лунвыв юкӧнас.

Ӧні сэсся бӧр бергӧдчам Кама вывса уральскӧй пранарод дорӧ да видзӧдлам, кыдзи кутӧма мунны водзӧ сылӧн олӧм-вылӧмыс.
Кама районын миян эраӧдз 4000 во сайын оліс уральскӧй пранарод, ӧтласа йӧз. Найӧс оз на позь вӧлі юкны самодиецъяс да угро-финнъяс вылӧ. Найӧ вӧліны ӧтласа йӧз, ӧти кывъя да культураа. Тайӧ йӧзыс олісны ӧтласа прарӧдинаын, сёрнитісны ӧти кывйӧн — уральскӧй подув кывйӧн.

Коркӧ сэсся ньӧжйӧникӧн тайӧ ӧтласа пранародыс кутіс торъявны, юксьыны кык пельӧ: самодийскӧй пранарод да угро-финскӧй пранарод вылӧ. Тайӧ юксьӧмыс заводитчис, дерт, ӧта-мӧдсьыс вешйӧмӧн, торъялӧмӧн, важ уральскӧй прарӧдинасьыс ӧтарӧ-мӧдарӧ мунӧмӧн. Тайӧ разӧдчӧмыс, дерт, кӧнкӧ, эз ӧти здукӧн артмы, а муніс кузь кад чӧж.
Кутшӧм помкаыс тайӧ разӧдчӧмыслӧн? Уна сё во олісны пӧшти ӧти местаын, а сэсся вӧрзисны места вывсьыс и вель ылӧ вешйисны. Самодиецъяслӧн пӧльясыс да пӧчьясыс вешйисны ылі войвылӧ—Войвыв Двина вылӧ да Печора вылӧ, а финно-угорскӧй йӧзлӧн пӧльясыс да пӧчьясыс колины важ местаас (Кама вылын), либӧ вӧрзьӧдчисны рытыввыв да рытыв-лунвыв. Кутшӧм помкаыс тайӧ места вежӧмыслӧн?
Тайӧ вешйӧмыслысь помкасӧ корсьӧны климат вежсьӧмын либӧ мукӧд йӧзӧн зырӧмын. Дерт, климат вежсьӧм либӧ ӧтдор йӧзлӧн зырӧм вермас лоны помкаӧн. Но и йӧз лыдыслӧн содӧм да производство способыслӧн вежсьӧм (шуам, самодиецъяслӧн кочевӧй кӧр видзӧмӧ вуджӧм) сідзжӧ вӧліны тӧдчана помкаясӧн, мый вӧсна лоис йӧзыслӧн вешйӧмыс.
Ӧні, бӧръя воясӧ, кутісны ёна сёрнитны климат вежсьӧм йылысь. Палеогеология да историческӧй география тӧдмалісны, мый миян эраӧдз 4000 во сайын Асыввыв Европаын климатыс зэв ёна вежсис. Лым-зэр усьӧм крута чинӧма, а 3000-ӧд воясӧ миян эраӧдз вывті нин ёна чинӧма, пуксьӧма кос климат, и татшӧм климатыс вӧлӧма сюрс во чӧж.

Кос климат воӧм вӧснаыс коръя пуяс вешйӧны рытыввылӧ, лесостеп паськалӧ водзӧ войвывлань да асыввывлань. Лесостепыс воӧ весиг Кама да Вятка вылӧ, кӧні войдӧр вӧлӧма сьӧд вӧр. А лунвылын лесостеп местаас лоӧма пустыня.

Уральскӧй пранарод векысянь оліс сьӧд вӧр шӧрын. Сійӧс вӧрыс и вердіс, вӧрын вӧлі зверь-пӧтка, тшак, вотӧс, юясын чери. И вот вӧр кутіс пышйыны сы дорысь рытыввылӧ да войвылӧ. Уральскӧй пранародлы быть лои вӧтчыны пышйысь вӧр бӧрся! Йӧзыслӧн ӧти юкӧн вӧрыскӧд тшӧтш кутіс пышйыны ӧтилаӧ, мӧд юкӧн — мӧдлаӧ. Ӧтияс кутісны мунны ньӧжйӧникӧн войвылӧ, мӧдъяс мӧд нырвизьӧн — рытыввылӧ.

Финно-угорскӧй йӧзлӧн прарӧдина

Уральскӧй подув кыв торъяліс кык пельӧ миян эраӧдз IV да III- ӧд сюрс воясӧ, буретш сэк, кор Асыввыв Европаын вӧлі кос климата кад. Самодиецъяс сетчисны войвывлань, сэсся тэрыб кока кӧръяснаныс асыввылӧ, воисны весиг Саянскӧй гӧраяс дорӧдз.

Финно-угорскӧй пранародлӧн уральскӧй подув йӧзысь торйӧдчӧм бӧрын мыйтакӧ юкӧн коли важ местаас, а мукӧдыс сетчисны лунвывланьӧ да рытыввывланьӧ — выль местаясӧ. Сідзкӧ, и налӧн прарӧдинаыс паськаліс. Ӧнія учёнӧйяс пӧвстысь унджыкыс корсьӧны финно-угорскӧй подув йӧзлысь прарӧдинасӧ Асыввыв Европаысь — Кама вылысь да шӧр Волга вылысь.

Мыйла сэтысь корсьӧны прарӧдинасӧ, а оз мукӧдлаысь, шуам, Африкаысь, Азияысь, Войвыв Кавказысь? Прарӧдина корсигӧн медбур источник — языкознание. Кыв тӧдӧм (сравнительнӧй языкознание) сетӧ сэтшӧм даннӧйяс, кодъяс серти позьӧ корсьны финно-угорскӧй пранародлысь важ оланінсӧ кутшӧмакӧ да стӧча.

Кыдзи учёнӧйяс вӧдитчӧны тайӧ кыв материалнас? Медводз колӧ шуны, мый тайӧ могсӧ решитны ён отсӧг сетӧны палеоботаника, палеозоология да историческӧй география. Тайӧ наукаясыс тӧдмалӧмаӧсь, кутшӧм районъясын кутшӧм пуяс быдмӧны, кутшӧм пемӧсъяс олӧны. А финно-угорскӧй сравнительнӧй языкознание тӧдмалӧма, кутшӧм пуяс да пемӧсъяс тӧдлӧма финно-угорскӧй пранарод. Сідз, тӧдмалӧма, мый финно-угорскӧй пранарод тӧдлӧма лыска пуяслысь нимъяс (коз, пожӧм, сус, ньыв). Тайӧ пуясыслӧн нимъясыс кольӧмаӧсь пӧшти став финно-угорскӧй кывъясын. Тайӧ пуясыслӧн лунвыв границаыс ылӧсас мунӧ Казань пыр рытыввывсянь асыввылӧ, а сус пулӧн границаыс мунӧ войвылӧджык. Тайӧ пуясыс быдмӧны и Сибирын. Сус пу Европаын быдмӧ сӧмын Печора вылын да Камаысь войвылын.

Прарӧдина корсигӧн колӧ пыдди пуктыны тшӧтш и коръя пуяс, торйӧн нин сэтшӧмъясӧс, кодъяс сӧмын урчитана территория вылын, а сы сайын оз быдмыны. Татшӧм пуяс лыдас позьӧ босьтны дуб да вяз. Дуб пу быдман территориялӧн границаыс лунвылын воӧ Азовскӧй да Чёрнӧй море дорӧдз, асыввылын — Урал гӧраодз (Урал сайын дуб оз быдмы), войвылын мунӧ границаыс Чусӧвӧй юсянь Ижевск карысь войвывтіджык. Но, шуӧны, войдӧр пӧ дубыдлӧн войвыв границаыс вӧлӧма войвылынджык. Дуб пу нимыс кольӧма уна финно-угорскӧй кывйын (финскӧйын тамми, удмуртскӧйын тыпу). Ӧнія комияс, кор воӧмаӧсь войвылӧ, дуб пу быдмытӧм местаӧ, тайӧ пуыслысь нимсӧ вунӧдӧмаӧсь. Но важ комияс тӧдлӧмаӧсь на тайӧ пуыслысь нимсӧ: ХIV-ӧд нэмса коми гижӧдъясын тайӧ пуыслӧн нимыс тупу. Дуб пулӧн вӧлӧма и мӧд ним: венгерскӧй кывйын тӧлдь, а коми тэль, тіль — сук том вӧр, кустарник. Войдӧр, буракӧ, тайӧ кывйыс вӧлӧм «дубӧвӧй кустарниклӧн» ним.

Ӧтласа финно-угорскӧй кывйӧн лыддьӧны и вяз пулысь нимсӧ (венгерскӧй сіл, марийскӧй шол, финскӧй салава). Комиын тайӧ кывйыс абу кольӧма. Сибирын сійӧ оз жӧ быдмы.

Вайӧда нӧшта ӧти финно-угорскӧй пемӧс ним: паль ур комиӧн (удмуртскӧй пулё, саамскӧй биоида) — рочӧн белка летяга. Тайӧс вайӧда сы вӧсна, мый тайӧ зверыс олӧ зэв векниинын: войвыв широтаса 55 градуссянь 65 градусӧдз. Мӧд ногӧн кӧ шуны, буретш сэні, кытысь ми корсям финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ.
Ӧні ті аддзанныд, мый йылысь висьталӧны вайӧдӧм фактъясыс. Тадз кӧ, оз позь корсьны финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ Африкаысь ни Францияысь: сэні оз быдмыны тані казьтыштӧм пуясысь унджыкыс. Оз ков корсьны и Сибирысь: сэні оз быдмыны (и эз быдмывны) дуб ни вяз. Оз позь корсьны и Войвыв Кавказысь: сэні оз жӧ быдмыны ньыв, коз, сус. Сідзкӧ, миян координатъяс серти финно-угорскӧй йӧзлысь прарӧдинасӧ колӧ корсьны кыськӧ асыв-войвыв Европаын, мӧд ногӧн кӧ шуны, буретш сэтысь, кытысь ми урчитлім нин водзджык (шӧр Волга, Кама районысь). Тасянь границаыс нюжаліс лунвывлань Белӧй ю вом дорӧдз, войвывлань, гашкӧ, Печора ю йылӧдз, асыввылӧ — Урал гӧраӧдз, рытыввылӧ — Ока дорӧдз (тадз, шуам, думайтӧ венгерскӧй учёнӧй Хайду).

Финно-угорскӧй йӧзлӧн культураыс

Ми висьталім нин: уральскӧй пранарод кынӧмпӧтсӧ корсьлӧма чери кыйӧм да вӧралӧм помысь, му уджалӧм абу на вӧлӧма, гортса пемӧсъясысь вӧлӧма сӧмын пон да, гашкӧ, кӧр.

Финно-угорскӧй пранарод культура йылысь сёрнитігӧн медводз колӧ шуны кыв-мӧд му уджалӧм йылысь да скӧт видзӧм йылысь. Овмӧслӧн тайӧ кык юкӧныс финно-угорскӧй пранародлӧн вӧлі, дерт, ёнджыка нин сӧвмӧма уральскӧй народлӧн серти. Венгерскӧй академик Жирай со мый гижӧ та йылысь: «Кывлӧн даннӧйясыс сетӧны позянлун чайтны, мый угро-финской пранарод эз сӧмын пӧльзуйтчы сійӧн, мый сетӧ природа, а зілис могмӧдны ассьыс коланлунъяссӧ скӧт видзӧмӧн да му уджалӧмӧн. Пранародлӧн вӧліны гортса пемӧсъяс, шуам кӧть, понъяс (коми пон, удмуртскӧй пуны, финскӧй пени), кодъяс колӧны вӧралігӧн да грузъяс новлігӧн, ыжъяс да кӧръяс (коми ыж, удмуртскӧй ыж, марийскӧй ужга, мансийскӧй ош). Быдмӧгъяс вӧдитӧм да кутшӧмакӧ му уджалӧм йылысь висьталӧны венгерскӧй кыв вылын кенир — нянь, (удмуртскӧй кеньыр — крупа)».

Колӧ шуны, финно-угорскӧй кадӧ му уджалӧмлӧн тӧдчанлуныс вӧлі зэв на ичӧт. Эмӧсь та кузя и эскытӧм йӧз (шуам, профессор Хайду), но и найӧ шуӧны, мый финно-угорскӧй пранарод тӧдмасис му уджалӧмлӧн медся жеб сямнас и сӧмын угро-финской кад помасигас нин, кор ӧтласа финно-угорскӧй подув кывйыс кутіс бырны. Тайӧ вопросын ми огӧ сулалӧй скептикъяс дор. Пон видзӧмысь кындзи, финно-угорскӧй пранародлӧн, дерт, вӧлі и кӧр видзӧм, ыж видзӧм и, гашкӧ, вӧв видзӧм.

Порсь да ыж нимъяс, кодъяс эмӧсь и мукӧд финно-угорскӧй кывъясын, веськалӧмаӧсь финно-угорскӧй подув кывйӧ кутшӧмкӧ зэв важ индо-иранскӧй кывйысь. Тайӧ кывъяссӧ босьтӧмыс вӧлӧма, тыдалӧ, порсь видзӧм да ыж видзӧм заводитчӧмкӧд тшӧтш, ӧтпырйӧ. Дикӧй порсьяс да ыжъяс финно-угорскӧй прарӧдинаын, дерт, эз вӧвны. Сідзкӧ, не сӧмын нимсӧ, но и тайӧ гортса пемӧсъяссӧ вайӧмаӧсь лунвылысь.

Му уджалӧм йылысь колӧ шуны, мый сійӧ вӧлі вывті примитивнӧй: первой чукӧртісны вӧрын быдмысь злакъяслысь кӧйдыс, сэсся ньӧжйӧникӧн кутісны пуктыны-садитны сійӧ кӧйдыссӧ асьныс. Мусӧ паръялісны пу либӧ из коканӧн (кокан — важ кыв, кока — увъя пу, крука пу; тасянь — кокны, кокавны. Финно-угорскӧй пранарод тӧдӧ нин вӧлӧм металлъяс: зарни, эзысь. Весь-ысь кольӧма сложнӧй кывлӧн мӧд юкӧныс: коми эзысь (серебро), озысь (олово), удмуртскӧй узвесь. Весь (ысь) — важ финно-угорскӧй (весиг уральскӧй) кыв — металл ним. Металлъяс, тыдалӧ, бас туйӧ вӧлӧмаӧсь сэки. Дорччыны да металлъяс кисьтны, металлъясысь уджалан кӧлуй вӧчны абу на кужлӧмаӧсь.

Уджалан кӧлуйсӧ вӧлӧм вӧчӧны изйысь да лыысь. Овлӧмаӧсь ёсь юра чомйын. Паськӧм вурлӧмаӧсь зверь куясысь. Тӧдлӧмаӧсь лыысь вӧчӧм ем, кужлӧмаӧсь вӧчны пуысь да сёйысь дозмук. Кужлӧмаӧсь печкыны и кыны. Тӧдлӧмаӧсь кутшӧмкӧ сіа турун да вурун. Велӧдлӧмаӧсь тӧлын лямпаӧн да доддьӧн, а гожӧмын пыжӧн.

Овлӧмаӧсь родӧвӧй стройӧн. Вӧлӧма матриархат, родъясыс вӧлӧма экзогамскӧй сяма (гӧтрасьӧны вӧлӧм мӧд родса нывъяс вылӧ).
Тӧдлӧмаӧсь лыд: финно-угорскӧй йӧзлӧн унджык числительнӧйыс ӧтласа. На лыдын дас, сё, сюрс — важ иранскӧй кывйысь.
Топыдджык йитӧдъяс нин вӧлӧмаӧсь мукӧд йӧзкӧд.

Общепермскӧй кад

Общепермскӧй пранарод мукӧд финно-угорскӧй йӧзысь торъялӧма, ылӧсас кӧ шуны, миян эраӧдз коркӧ медбӧръя сюрс воясас. Мӧд ногӧн кӧ шуны, кык да джын либӧ куим сюрс во сайын ӧнія кадсянь. Тайӧ общепермскӧй кадыс (комияслӧн да удмуртъяслӧн ӧти кывйӧн сёрнитан кадыс) нюжаліс сюрс воысь дыр. Кӧні вӧлі общепермскӧй йӧзыслӧн оланіныс, прарӧдинаыс? Дерт, сюрс во чӧж найӧ ӧти местаын эз вермыны овны сэтшӧм кадӧ, кор асыввыв Европаын народъясыс ёна вешъясисны. Общепермскӧй кадса бӧръя помас прапермскӧй йӧз олісны кӧнкӧ Вятка ю пӧлӧн да Кама ю кывтыдын.

Сійӧ кадса культура йылысь позьӧ нин висьтавны зэв уна. Медводз колӧ шуны: культура сӧвмӧм вылӧ ён влияние вӧчӧмаӧсь разнӧй иранскӧй йӧз, кодъяс сюрс-мӧд во овлӧмаӧсь пермскӧй йӧзысь лунвылын да асыв-лунвылын. (Хорезмса олысьяс вӧлӧмаӧсь Средньӧй Азияын миян эраӧдз 2000 во сайын на, налӧн вӧлӧма вель сӧвмӧм культура, сёрӧнджык Россияса лунвыв степын олісны скифъяс, аланъяс — ӧнія осетинъяслӧн пӧль-пӧчьясыс). Тайӧ йӧзыс, медсясӧ, буракӧ, хорезмсаяс, вӧчӧмаӧсь тӧдчана влияние общепермскӧй йӧз вылӧ дай асыввывса финно-угорскӧй йӧз вылӧ.

Иранскӧй йӧзлысь разнӧй кадӧ общепермскӧй йӧз босьтісны скӧт видзӧм, а сыкӧд тшӧтш и кывъяс: вурун, мӧс, меж, пода, курӧг, бурысь, вӧра, лысьтыны, турун; му уджалӧм йылысь кывъяс: амысь, майӧг; дозмук да сёян-юан: дар, тасьті, нянь, ырӧш, сур. Металлъяс да наысь вӧчӧм кӧлуй: кӧрт, емдон (сталь), пурт. Мукӧд культурнӧй кывъяс: древнекоми — небӧг (книга), ури (мир), фольклорнӧй: ӧксы (князь).

Пермскӧй народ иранскӧй йӧзкӧд кутіс йитӧдъяссӧ сэтчӧдз, кытчӧдз на костӧ эз пырны разнӧй кочевӧй войтыр, кодъяс локтісны асыввывсянь рытыввылӧ «народъяслӧн великӧй переселение» дырйи. Тайӧ кадас лунвыв Россияын лоисны тюркскӧй кывъя йӧз — булгаръяс. Сэсся булгаръяслӧн ӧти джынйыс муніс Балканскӧй полуостров вылӧ, а мӧд джынйыс — шӧр Волга вылӧ и сэні котыртісны прамӧй ён государство. Кама вывса булгаръяслӧн государствокӧд воюйтліс киевскӧй князь Владимир.

Булгаръяс шӧр Волга вылӧ локтісны миян эраса VI—VII-ӧд нэм гӧгӧрын. Камско-булгарскӧй государство котыртчис сійӧ территория вылын, кӧні олісны финно-угорскӧй йӧз — комияслӧн да удмуртъяслӧн пӧль-пӧчьясыс (общепермскӧй пранарод), мариецъяс, мордва да мукӧдъяс. Но ыджыдалісны сэні тюркскӧй кывъя йӧз — булгаръяс.
Археолог профессор А. П. Смирнов шуӧ: сэкся Булгариялӧн вӧлі сэтшӧм жӧ ыджыд экономическӧй да культурнӧй тӧдчанлуныс, кутшӧм и Великӧй Новгородлӧн да Киевлӧн. Булгаръяс киын вӧлі став вузасьӧмыс, а Камскӧй Булгария пыр мунісны тӧргуйтан туйяс Волга да Кама кузя — ылі рытыввывсянь ылі асыввылӧдз (Скандинавиясянь Персияӧ да Средньӧй Азияӧ), кӧдзыд войвывсянь пӧсь лунвылӧдз, лунвыв саридзьяс дорӧдз. Булгарияын ёна вӧлі сӧвмӧма му уджалӧм да ремеслӧ — посни кӧлуй вӧчӧм.

Булгария вӧчис ыджыд культурнӧй влияние сы гӧгӧрын олысь йӧз вылӧ: мордва, мари да общепермскӧй пранарод вылӧ. Тайӧ влияниеыс тӧдчис тшӧтш и сёрни вылӧ: общепермскӧй йӧз на босьтӧмаӧсь вель уна кыв тюркско-булгарскӧй сёрниысь, а сійӧ сёрниыс матын вӧлӧма ӧнія чувашскӧй кыв дінӧ. Булгарияса йӧз сёрниысь пырӧмаӧсь общепермскӧй сёрниӧ кывъяс (кодъяс эмӧсь ӧнія коми да удмурт сёрниын): му уджалӧм йылысь — чарла, сёркни, кольта, шабала (отвал сохи), кушман, тусь (зерно), коми-пермяцкӧй — сугонь (лук), адас; ремеслӧ йылысь — кись, сукман, куд, сюри, пыридз (пешня, лом).
Общепермскӧй йӧз босьтӧмаӧсь булгар сёрниысь кан кыв. Тайӧ кывнас нимтылӧмаӧсь Булгарияса ханӧс. Тайӧ кывйыс паныдасьлӧ важ коми гижӧдъясын: кан — царь и государство, канавны — царствуйтны, канкар —столица, мӧд ногӧн кӧ, кар, кӧні олӧ царь, кан керка — государственнӧй керка, царлӧн оланін. Вайӧдӧм кывъясыс петкӧдлӧны, кутшӧм ыджыд влияние вӧчӧмаӧсь булгарскӧй йӧз общепермскӧй йӧз вылӧ.

Корджык вӧлі тайӧ влияниеыс? Дерт, булгаръяс кутісны влияйтны шӧр Волга вылӧ локтӧм бӧрын (V—VII-ӧд нэмъясын). Дыр-ӧ нюжаліс тайӧ влияниеыс? Нюжаліс сэтчӧдз, кытчӧдз общепермскӧй кывйыс эз юксьы кык пельӧ: коми да удмурт кывъяс вылӧ. Тайӧ юксьӧмыс лои коркӧ IХ—Х-ӧд нэмъясын. Общепермскӧй йӧзлӧн ӧти юкӧныс ньӧжйӧник сетчис войвывлань да торъяліс мӧд юкӧнсьыс. Сэсся вочасӧн тайӧ юкӧнъяс костас воши йитӧдыс, коми да удмурт сёрнияс кутісны сӧвмыны ас выйӧн (самостоятельнӧ). Комиясӧс (пермь нимӧн) летописец ХI-ӧд нэмын казьтыштла нин Эжва вылысь. Дерт, Эжва вылӧ найӧ воисны водзджык: торъя вӧралысь чукӧръяс вермисны воны VI—VII-ӧд нэмъясӧ на.

Удмуртъяс булгара влияние улын олісны дыр на, сэтчӧдз, кытчӧдз Булгариясӧ эз пасьвартны татаро-монголъяс (ХIII нэм).
Кама да Волга вывса Булгарияӧ волывлісны и рочьяс, норманъяс, асыввывса йӧз: сарматъяс, хорезмиецъяс, аланъяс, хозараяс — медсясӧ вузасьысьяс. Буретш сы вӧсна Булгарияын сорласис уна сикас культура. Сійӧ пырис тшӧтш общепермскӧй йӧз олӧмӧ. Та йылысь висьталӧ археология. Профессор А. П. Смирнов гижӧ: «Урал бердса олысьяс вылӧ ёна тӧдчис аланъяслӧн культураыс. Тадз вӧлі Х-ӧд нэмӧдз, кор Кама бердса олысьяс вылӧ ёна тӧдчис Волгавывса булгаралӧн культураыс. Сэсся татчӧ воисны славянскӧй элементъяслӧн кыдзи киевскӧй, сідзи и новгородскӧй вариантъясыс. Тайӧ ёна тӧдчис Кама бердса племеналӧн культура вылӧ. Тайӧ кадас и племенаяслӧн олӧмас лоисны гырысь вежсьӧмъяс. Х-ӧд нэмсянь муяссӧ заводитісны гӧрны гӧръясӧн. Тӧдчана вежсьӧмъяс лоисны и общественнӧй олӧмын: Кама бердын олысь племеналӧн заводитісны помасьны родъяс костын йитӧдъяс».

Роч культура сэки муртса на заводитӧ влияйтны пермскӧй йӧз вылӧ, но общепермскӧй кывйын та йылысь некутшӧм пас абу кольӧма. ХI—ХII-ӧд нэмъяссянь заводитчӧ комияс вылӧ ён культурнӧй влияние. Тайӧ кадыс выльджык нин и та йылысь сёрниыс тані оз ло. Тайӧ — торъя тема.

Ананьинскӧй культура йылысь

Кымынкӧ кыв археологическӧй даннӧйяс йылысь. Ставсӧ сійӧс, мый аддзисны археологъяс Волга да Кама бердысь, позьӧ лыддьыны финно-угорскӧйӧн сӧмын найӧс, мый аддзӧма миян эраӧдз первой сюрс воясся кадысь. Асыввыв Европаса воддзаджык культураяссӧ сӧмын условнӧя лыддьӧны финно-угорскӧйӧн.

Ананьинскӧй культура йылысь ӧні оз нин вензьыны. Сійӧс лыддьӧны финно-угорскӧй культураӧн. Тайӧ культураыс вӧлӧма миян эраӧдз первой сюрс вояссянь миян эраса VI—VIII-ӧд нэмъясӧдз. Сійӧ вӧлӧма Кама вылын да шӧр Волга вылын. Кутшӧм финно-угорскӧй йӧзлӧн тайӧ культураыс вӧлӧма? Сійӧ кадас буретш тайӧ местаас овлӧмаӧсь пермскӧй пранарод да правенгерскӧй народ.

Ананьинскӧй культураыс, ме чайта, вӧлі общепермскӧй йӧзлӧн да праугорскӧй, медсясӧ правенгерскӧй йӧзлӧн. Общепермскӧй йӧз буретш торъялісны мукӧд финно-угорскӧй йӧзысь миян эраӧдз медводдза сюрс воясӧ, сэк жӧ коркӧ правенгерскӧй народ торъяліс мукӧд угорскӧй йӧзысь (манси да ханты йӧзысь).

Тайӧ кыкнан йӧзыс (прапермскӧй да правенгерскӧй) кӧнкӧ Кама ю бассейнын олӧмаӧсь.

Кыв-мӧд ещӧ колӧ содтыны ананьинскӧй культура йылысь. Сылӧн местаыс вӧлі Кама ю пӧлӧнын, а центрыс вӧлӧма Кама ю кывтыдын. Ананьинскӧй культураа йӧз уджалӧмаӧсь му, видзӧмаӧсь скӧт, вӧралӧмаӧсь, чери кыйӧмаӧсь. Мусӧ абу гӧрлӧмаӧсь, а кокавлӧмаӧсь. Вӧчлӧмаӧсь разнӧй гортса кӧлуй металлъясысь, кучикысь, кыӧмаӧсь дӧра кутшӧмкӧ сіа турунысь, гырнич вӧчлӧмаӧсь сёйысь. Ӧружие вӧлӧма: ньӧв да вудж, шыяс да черъяс, уна сюрӧма сабляяс, кинжалъяс, секираяс. Унджык ӧружиесӧ вӧчлӧмаӧсь асьныс бронзаысь. Тайӧ металлсӧ шулӧмаӧсь ыргӧн кывйӧн (ӧні тайӧ кывйыс — медь). Кодсюрӧ тайӧ пермскӧй кывсӧ гӧгӧрвоӧ сідз, быттьӧ сійӧ кык кывйысь: ур да гӧн: тайӧ металлыс пӧ ур гӧн рӧма, гӧрдоват. Ме думысь, тадз гӧгӧрвоӧмыс искусственнӧй. Тайӧ металл нимсӧ кокниджык гӧгӧрвоны ыргыны (пылать) глаголсянь: ырган — пылающий. Ыргӧныд ӧд сэтшӧм и эм. Тайӧ кадын жӧ кӧрт кыв пырӧма общепермскӧй йӧз сёрниӧ.

Важ финно-угорскӧй металл нимысь (весь-ысь) артмӧмаӧсь сложнӧй кывъяс — металлъяслӧн нимъяс. Озысь (удмуртъяслӧн узвесь) — олово, эзысь (удмуртъяслӧн азвесь) — серебро. Азвесь (удмурт ногӧн) — еджыд металл. Интереснӧ сійӧ, мый тайӧ металлыслӧн нимыс вуджӧма венгерскӧй кывйӧ (эзушт). Веськалӧма сійӧ и осетинскӧй кывйӧ — авзист.

Общепермскӧй йӧз, кыдзи петкӧдлӧны кыв йылысь наука да археология, вӧлӧмаӧсь зэв нин озырӧсь металлъясӧн, кужӧмаӧсь дорччыны. Тайӧ абу и дивӧ: Урал гӧраяс дорад олігӧн уна сикас металлъяс кок уланыс туплясис. Колӧ вӧлі сӧмын кужны вӧдитчыны наӧн, пыртны асланыс овмӧсӧ.

Медбӧрын гоз-мӧд кыв сы йылысь, кыдзи комияс воӧмаӧсь ӧнія Коми АССР территория вылӧ. Ми шулім нин: общепермскӧй пранарод ньӧжйӧникӧн торъяліс кык пельӧ: комияс да удмуртъяс вылӧ. Коркӧ шӧр Кама пӧлӧн да Вятка ю вылын олысь общепермскӧй пранародлӧн войвывладорса юкӧныс кутіс сетчыны ещӧ войвывланьӧджык и дыр кадӧн воис Войвыв Двина бассейнӧ да Мезень ю бассейнӧ. Сэсся коркӧ и йитӧдыс лунвывса юкӧныскӧд (удмуртъяскӧд) ори. Тайӧ кык юкӧныслӧн кывйыс и культураыс кутіс сӧвмыны ӧта-мӧдсьыс торъялӧмӧн. Тадзи артмисны кык йӧз — комияс да удмуртъяс.

Корджык да кутшӧм туйясӧд локтісны комияс ӧнія территория вылас? Тайӧ юалӧм вылас ми вермам вочавидзны сӧмын ылӧсас. Мыйла ог вермӧй стӧчджыка вочавидзны? Да сы вӧсна, мый омӧля на тӧдмалӧма коми диалектъяс, топонимика да археология. Коми диалектологиялӧн даннӧйяс менам юрын чужтісны татшӧм мӧвпъяс.

Комияслӧн ӧнія оланінӧ воӧм

Комияс вотӧдз ӧнія Коми АССР территория вылын олісны вӧралысь да чери кыйысь разнӧй йӧз: рытыввылын вепсъяс (летописьясын найӧс шуӧны Заволоцкӧй чудьӧн, найӧ паськыда разавлӧмаӧсь Войвыв Двина бассейнын), войвылын ненецъяс, асыввылын югра (ӧнія хантылӧн да мансилӧн пӧльясыс). Налӧн оланінъясыс зэв гежӧдӧсь, и сы вӧсна найӧ регыд ассимилируйтчӧмаӧсь комияскӧд, воштӧмаӧсь кывнысӧ. Но коми сёрниӧ налӧн сёрниысь кольӧма вель уна кыв: пач, кась (Луз дорса кань), люська (Удораса пань). Лямпа, пими — ненецкӧй кывйысь, сюмӧд, чумпель (чибльӧг) — мансийскӧй кывйысь.

Кор да кыті локтісны татчӧ комияс? Войвывлань вешйӧмыс медсясӧ, тыдалӧ, вӧлӧма IХ—Х-ӧд нэмъясын. Таысь водзджыксӧ локтісны сӧмын ӧтка-ӧтка семьяяс. Ми виччысям та вылӧ стӧч воча кывсӧ археологъяссянь. Важ комияслӧн войвывлань вешйӧмыс, дерт, эз вӧв ӧтпырйӧ. Войвывлань переселяйтчӧмыс муніс гыяс моз уна туйӧд. Позьӧ урчитны куим туй: Вятка ю вожъяс кузя Луз ю вылӧ; Вятка да Кама вывсянь — Сыктыв вылӧ. Кама юлӧн войвывса вожъяс кузя — Эжва йылӧ, сэсся Эжва кузя увлань Эжва кывтыдӧдз. Сэсянь тшӧтш Емва вылӧ да Удораӧ.

Медводз, ме чайта, комияс воӧмаӧсь Луз да Летка юяс вылӧ. Сэтчӧ овмӧдчӧма кутшӧмкӧ торъя племя либӧ род. Налӧн аслыссикас диалект. Локтӧмаӧсь войтырыс сэтчӧ Вятка кузя.

Зэв важӧн жӧ локтӧмаӧсь комияс Удораӧ и бара жӧ аслыссикас сёрниа (диалекта) йӧз. Локтӧмаӧсь, дерт, Кама вылысь Эжва кузя. Сёрӧнджык нин, тыдалӧ, воӧмаӧсь комияс Емва вылӧ. Изьва вылӧ комиясыд воасны Емва вывсянь коркӧ ХV—ХVI-ӧд нэмъясын. Емва вылӧ найӧ воасны Кама вылысь жӧ.

Лузса да Удораса комияс зэв дыр олӧмаӧсь ӧтлаын вепсъяскӧд (Заволоцкӧй чудькӧд) и босьтӧмаӧсь найӧ сёрниысь вель уна сэтшӧм кыв, коді абу мукӧд коми диалектъясын.
Со тадзи ми висьталім зэв важся коми йӧзлӧн история йылысь. Висьталім унатор, но дженьыдика, пырмунігмоз, пыді анализ вӧчтӧг.

Тадзи артмӧны выль кывъяс

Йӧзӧдіс admin - 29 июля, 2013 
Авторыс - Илля Вась (1958)

Коми литературнӧй кыв Октябрьскӧй революция бӧрын зэв ӧдйӧ кутіс сӧвмыны. Медъёна сійӧ сӧвмӧ выль кывъяс артмӧдӧм да кывйыслӧн тӧдчанлун вежсьӧм тшӧт весьтӧ. Ме тані кӧсъя петкӧдлыны, кыдзи «сер» да «пас» кывъясысь артмис быдса кыв чукӧр — матӧ кызь кыв. На лыдысь унджыкыс артмис революция бӧрын либӧ артмӧ ӧні, миян син водзын.

«Сер» кывлысь «Комиа-роча словарын» пасйӧма со кутшӧм значение: узор, пестрота, рябинки, рябь. Мукӧд словарьясын, таысь кындзи, сетӧма и мукӧд значениеяс: обычай, нрав, обыкновение, образец (облик, образ). И. А. Куратов буретш тайӧ бӧръя значениесӧ и босьтӧ: «Омӧль мортлысь серсӧ тӧд» — знай обычай (нрав) дурного человека; «Мывкыдтӧм лоис и сертӧм» — стал безумным и безобразным; «Сер вывсьыд тэ усян» — потеряешь ты свой облик (сильно изменишься, подурнеешь).

Паськӧдӧны тайӧ кывйыслысь значениесӧ и мукӧд коми писательяс, шуам кӧть, сложнӧй кывъяс артмӧдігӧн: «балтиец вӧлі… Миронысь… гырысьджык лысера» (В. Юхнин — «Алӧй лента»). Лысер — телосложение, буквально: образ, форма, вид костей.

«Батьыс ачыс оліс аслас батьлысь олӧмсер — экономикаын, культураын, бытын». Олӧмсер — образ жизни.

Ми огӧ кутӧй видлавны «сер» кывйысь артмӧм сэтшӧм кывъяс, кодъяс коми сёрниын важысянь нин олӧны, шуам, сера, серӧдны да с. в.

Ӧні видзӧдлам, кутшӧмджык сӧвман туйыс «пас» кывлӧн. Словарын тайӧ кывйыслӧн со кутшӧм значениеыс: отметка, пометка, метка, клеймо, знак. Ӧтнас тайӧ кывйыс и ӧнӧдз на татшӧм значениеа.

Важысянь коми кывйын ветлӧны и тайӧ кывсьыс артмӧм глаголъяс: пасйыны — метить, отметить; пасъявны — отмечать да с. в. Тайӧ кывъяс йылысь уна сёрнитны огӧ кутӧй, шуам сӧмын, мый войдӧр тайӧ кывъясыслӧн вӧлі сӧмын конкретнӧй значение, а ӧні эм нин тшӧтш абстрактнӧй значение: «тадзи вӧчны, — пасйис докладчик, — оз позь»; «радпырысь колӧ пасйыны, мый сійӧ босьтчис гижны». Тані пасйыны — отметить, обратить внимание, подчеркнуть.

Революция бӧрын «пас» кывйысь артмис вель уна выль кыв: пасйӧд — заметка, шыпас — буква, лыдпас — цифра, эскӧданпас — удостоверение да с. в. Кодсюрӧ тайӧ кывъяснас вӧдитчӧны и ӧнія литератураын. Ме думысь, тані лёкыс нинӧм абу: тайӧ кывъясыс озырмӧдӧны коми сёрнисӧ синонимъясӧн (некод ӧд оз вӧтлы коми сёрниысь «буква», «цифра» да мукӧд кывъяссӧ, мед найӧ олӧны орччӧн выль кывъясыскӧд). Синонимъясыд зэв коланаторъяс, найӧ ёна мичмӧдӧны миянлысь сёрнисӧ. Коді вӧдитчӧ перӧ-карандашӧн, гижӧ, сійӧ бура тӧдӧ тайӧс.

Миян ӧні пырис зэв колана да удачнӧй неологизм — серпас (рисунок, картина, иллюстрация, изображение), коді артмӧма кык кывйысь — «сер» да «пас» кывъясысь. Тайӧ кывъяс подув вылын артмӧмаӧсь да артмӧны и выль производнӧй кывъяс: серпасавны — рисовать, изображать («Илля… аслас вежӧрын сійӧс серпасавліс Яга-баба кодьӧн». В. Юхнин, «Алӧй лента»); мусерпас — карта («Видзӧдлӧй сӧветскӧй мусерпас вылӧ». Нёбдінса Виттор); мусерпас — буквальнӧ: «рисунок очертания земли».

Серпас кывйысь вӧзйысьӧны артмыны (кодсюрӧ и артмӧдӧны нин) татшӧм кывъяс: серпаса — образный, художественный; серпаслун — образность, художественность; серпасалӧм — изображение, иллюстрирование; серпастӧм — нехудожественный (нет образов). Сідз, позьӧ шуны: серпаса либӧ серпаслуна литература; кывбурас некутшӧм серпаслун абу — в стихотворение нет никакой художественности (образности); пустӧй набор слов.

Быдӧнлы, кодлы дона да коді сьӧлӧмсянь кӧсйӧ сӧвмӧдны коми литература, колӧ серьёзнӧя босьтчыны кыв озырмӧдан уджӧ. Миян литератураын эм на уна кыв, кодъяслӧн значениеыс абу ясыд, шуам, нелючки и тырмытӧмтор (тайӧ синонимъяс али абу?), юрнуӧдысь (вождь али руководитель?), коланлун (необходимость али важность?) да с. в.

Ме кора лыддьысьысьясӧс гижны «Войвыв кодзув» журналӧ выль коми кывъяс артмӧм йылысь, коми литературнӧй кыв сӧвмӧм да озырмӧм йылысь.

Коми литературнӧй кыв сӧветскӧй воясӧ

Йӧзӧдіс admin - 29 июля, 2013

Авторыс — Илля Вась, 1963

Коми кыв вылын письменность лоис ХIV-ӧд нэмлӧн мӧд джынйын. Миссионер Стефан Пермскӧй лӧсьӧдіс греческӧй да славянскӧй букваяс серти аслыссикас азбука да вуджӧдіс коми кыв вылӧ ен нога ӧткымын книгаяс. Тайӧ азбуканас дугдісны вӧдитчыны ХVII-ӧд нэмын, сійӧс вӧлі вежӧма славяно-русскӧй букваясӧн. Киӧн гижӧм ӧткымын переводнӧй книгаяс вӧліны и ХVIII-ӧд нэмын. Коми кыв вылын медводдза печатнӧй книгаяс петісны ХIХ-ӧд нэм заводитчигӧн.

Письменность лоӧмыс вӧлі йитчӧма коми йӧз пӧвстын христианство паськалӧмкӧд, та вӧсна революцияӧдзся унджык литератураыс вӧлі религиознӧй содержаниеа. Вӧліны, дерт, и сідз шусяна «светскӧй содержаниеа» торъя книгаяс да брошюраяс — фольклорнӧй сборникъяс, комиӧдӧм неыджыд книгаяс, посньыдик букварьяс, а сідзжӧ висьӧмъяс йылысь листовкаяс да с. в.

ХIХ-ӧд нэмын петӧны коми кыв кузя грамматикаяс да словарьяс. Налӧн авторъясыс зілисны лӧсьӧдны литературнӧй коми кывлысь нормаяс. На лыдын вӧліны П. И. Савваитов, Г. С. Лыткин, И. А. Куратов. Но на пӧвстысь быдӧн кутчысьліс аслас видзӧдласъясӧ. Н. Савваитов, шуам, литературнӧй кыв подулӧ пуктыліс Эжва вожса сёрни, Г. Лыткин — Сыктыв вожса. И. Куратов да П. Савваитов согласнӧй букваяс небзьӧдлісны йот (j) букваӧн, а Г. Лыткин — апостроф отсӧгӧн (н’ан’). Тайӧ мешайтіс лӧсьӧдны коми литературнӧй кывлысь ӧти сикас нормаяс. Революцияӧдз книгаясыс петалісны разнӧй диалектъяс вылын, эз вӧв ӧткодь и гижан сямыс да орфографияыс. Вӧліны книгаяс улыс эжваса, вылыс эжваса, сыктывса, изьваса диалектъяс вылын.

Тайӧ тырмытӧмторъяс вылас видзӧдтӧг, сійӧ кадся переводчикъяслӧн, грамматика лӧсьӧдысьяслӧн да литератураын мукӧд уджалысьяслӧн опытыс отсаліс водзӧ сӧвмӧдны литературнӧй кыв, кӧть революцияӧдзся уджалысьяслы и эз удайтчы лӧсьӧдны ӧти общӧй коми литературнӧй кыв.

Позьӧ веськыда шуны, мый революцияӧдз на вӧлі лӧсьӧдӧма торъя орфографическӧй да грамматическӧй нормаяс — падежнӧй суффиксъяс ӧтлаын гижӧм, кывбӧръяс торйӧн гижӧм, кывъяс склоняйтан да спрягайтан система. Но та вӧсна оз позь шуны, мый Октябрьскӧй революцияӧдз миян вӧлі нин тырвыйӧ артмӧм литературнӧй кыв. Сійӧ эз вӧв да эз вермы лоны царскӧй самодержавиеӧн руссификаторскӧй политика чорыда нуӧдан кадӧ, кор весиг эз вӧв чужан кыв вылын школа, кор неыджыд лыда местнӧй интеллигенция пӧвстысь унаӧн эз сёрнитны асланыс чужан кывйӧн да весиг эз интересуйтчыны сылӧн сӧвмӧмӧн, коми кыв вылын литература петаліс зэв этша. Революцияӧдз сёысь унджык во чӧжӧн вӧлі лэдзӧма коми кыв вылын книгаяс да мукӧд сикас печатнӧй продукция сы мында жӧ, мыйта ӧні петӧ ӧти тӧлысь чӧжӧн. Со мый вӧсна ми вермам шуны, мый коми литературнӧй кывсӧ чужтіс Великӧй Октябрь.

Коми литературнӧй кыв артмӧм да сӧвмӧм вылӧ колана условиеясыс лоины сӧмын социалистическӧй революциялӧн историческӧй победа бӧрын. Сӧветскӧй власть лӧсьӧдӧм бӧрын первой воясас нин школаын заводитӧны велӧдны чужан кыв вылын, водзмӧстчысь йӧз сэк жӧ лӧсьӧдӧны учебникъяс. Чужан кыв, кӧть сылӧн и эз на вӧвны чорыд нормаясыс, пыр ёнджыка пырӧ Сыктывкарса да Яренскса уезднӧй газетъяслӧн лист бокъясӧ. Газетъясыс заводитісны петны революция бӧрын регыд мысти.

Коми литературнӧй кывлысь медшӧр нормаяссӧ вӧлі медводдзаысь лӧсьӧдӧма учительяслӧн Емдінса конференция вылын 1918 вося августын. Сэні вӧліны Сыктывкарса да Яренскса уездъясысь велӧдысьяс. Конференцияыс шуис босьтны литературнӧй кывлы подув пыдди Сыктывкар гӧгӧрса сёрни. Тайӧ совещаниеыслӧн шуӧм серти 1920 воын вӧлі лэдзӧма медводдза букварь, а мӧд воас нин петіс коми грамматика кузя медводдза пособие — В. А. Молодцовлӧн учебник «Коми грамматика туй писькӧдысь». Водзӧ, 1924 воын петісны менам школьнӧй грамматика да Н. А. Шаховлӧн «Комиа-роча словарь». Тайӧ книгаясас медводдзаысь вӧлі вынсьӧдӧма коми литературнӧй кывлысь нормаяссӧ.

Литературнӧй кыв подулӧ ӧти диалект пуктӧм оз висьтав сы йылысь, мый мукӧд диалектъяс вылас позьӧ видзӧдны зывӧктӧмпырысь. Коми литературнӧй кывлӧн фонетикаыс да грамматикаыс кӧ подулавсьӧ кызвыннас ӧти диалект вылын, то лексикаӧ да фразеологияӧ паськыда пырӧны диалектизмъяс. Кыдзи тӧдса, лексика петкӧдлӧ кывлысь озырлунсӧ. Н. Г. Чернышевский на шуліс: «Кывъяс медсясӧ торъялӧны ӧта-мӧдсьыс сӧмын лексикалӧн озырлунӧн либӧ гӧльлунӧн, а лексиконлӧн составыс лӧсялӧ народлӧн тӧдӧмлунъяслы, и сійӧ висьталӧ народлӧн тӧдӧмлунъяс йылысь, сылӧн быд лунъя занятиеяс йылысь да оланног йылысь… Вежласян, озыр да аслас став несовершенство дырйи зэв мича кывйыс быд народлӧн, кодлӧн умственнӧй олӧмыс тырмымӧн ёна сӧвмӧма» (Н. Г. Чернышевский, Полн. собр. соч., СПб., 1906, т. Х, ч. 2, стр. 152).

Кывлӧн словарнӧй составас тӧдчӧ народлӧн став олӧмыс. Сӧветскӧй власть воясӧ коми народ олӧмын общественно-экономическӧй, политическӧй да культурнӧй вежсьӧмъяс отсалісны ӧдйӧ сӧвмыны коми литературнӧй кывлӧн лексикалы.

Видзӧдлам, кыдзи содіс да сӧвмис литературнӧй кывлӧн словарнӧй составыс. Литературнӧй кыв подулӧ босьтӧм сёрниын кывъяслӧн сійӧ запасыс, коді вӧлі революцияӧдз, эз вермы могмӧдны общественнӧй коланлунъяс. Тайӧ запасас медсясӧ вӧліны бытӧвӧй кывъяс; дзик эз вӧвны кывъяс революцияӧн вайӧм уна дас да уна сё понятие пасйӧм-петкӧдлӧм могысь (свобода, коммуна, пролетарий, делегат да с. в.). Коми кывлӧн основнӧй диалектын, кыдзи и мукӧд диалектъясын, эз вӧвны кывъяс отвлечённӧй понятиеяслы (ответственность, забота, возможность, руководитель, организовать), эз вӧв терминологическӧй лексика (вычитание, сложение, часть речи да с. в.). И гӧгӧрвоана, мый революция бӧрын первой воясас жӧ литературнӧй кывйӧ пырисны уна лыда неологизмъяс — выль кывъяс, кодъяс эз вӧвны ни революцияӧдзся коми литератураын, ни революцияӧдзся бытӧвӧй сёрниын.

Кыдзи литератураын уджалысьяс петкӧдлісны выль понятиеяссӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны, кутшӧмӧсь вӧліны неологизмъяслӧн источникъясыс? Медводз, дерт, основнӧй диалектлӧн выль кывъяс артмӧдӧм вылӧ став позянлунъясыс, коми кывлӧн мукӧд диалектъяс да роч кыв. Ӧнія кадся литературнӧй кывлӧн лексика вылӧ зэв ичӧт влияние вӧчис важ литература. Шуам, мӧвпавны (думать) да эскыны (верить) кывъяс пырисны ӧнія сёрниӧ революцияӧдзся литератураысь, кӧть тайӧ кывъясыс и паныдасьлӧны ӧткымын ӧнія диалектъясын (литератураын уджалысьяс, революция бӧрын первой воясас кӧть и вӧдитчисны тайӧ кывъяснас, но эз тӧдны, мый найӧ эмӧсь диалектъясын).

Колӧ сувтлыны литературнӧй кывлысь лексикасӧ озырмӧдан принципъяс вылӧ. Та кузя коми литератураын уджалысьяслӧн видзӧдласъясыс эз вӧвны ӧткодьӧсь. Революциялӧн первой лунъяссянь жӧ пансис ёсь тыш выль понятиеяс обозначайтӧм могысь литературнӧй нормаяс лӧсьӧдӧм йылысь вопрос кузя, неологизмъяслӧн места да роль йылысь, налӧн основнӧй источникъяс йылысь вопрос кузя, рочысь босьтӧм кывъяс гижанног йылысь вопрос кузя да с. в. Ӧтияс вӧліны сы вӧсна, мед роч кывъяс гижны да лыддьыны роч ногӧн (фронт, фабрика, внимание, больница), мӧдъяс тшӧктылісны вежлавны роч кывъяссӧ чужан кывлӧн фонетическӧй да грамматическӧй нормаяс серти (пронт, пабрик, ласьт, вниманньӧ), коймӧдъяс пойгисны «сӧстӧм» коми кыв вӧсна да зілисны став выль понятиеяссӧ петкӧдлыны сӧмын чужан кыв отсӧгӧн, унаысь найӧ весиг эз видзӧдны сы вылӧ, стӧча-ӧ позьӧ петкӧдлыны понятиеыслысь содержаниесӧ. Сідз, шуам, знамя кыв вӧлі вуджӧдӧма коми вылӧ дӧрапас кывйӧн. Бӧр кӧ тайӧс вуджӧдны роч вылӧ, лоӧ «холщёвый знак»; пролетарий кыв вуджӧдлісны коньӧр, а бӧр кӧ вуджӧдны, лоӧ «бедняжка», либӧ гӧль кывйӧн — «бедный, беднота».

Кызьӧд воясӧ татшӧм пуристическӧй видзӧдласъясыс вӧліны ӧткымын литературнӧй работникъяс пӧвстын. Найӧ тышкасисны «ва коми кыв» вӧсна, зілисны «весавны» коми кывсӧ став заимствованиеясысь. Татшӧмъяс лыдас, шуам, вӧлі А. А. Чеусов (Гӧрд Ӧльӧш), ХIХ-ӧд нэмса учёнӧй Г. С. Лыткинлӧн последователь. Коми литературнӧй кыв озырмӧдӧм кузя Г. С. Лыткин кутчысьліс неправильнӧй видзӧдласӧ. Роч кывйысь босьтӧм коми кыв петук сійӧ вежліс ай курӧг кывъясӧн. Ёна важ коми кывйын татшӧм кывйыс вӧлі, кыдзи и ай дзодзӧг, но ӧнія коми йӧзлы ай курӧгыд кажитчӧ тешкодь. Чеусов вуджӧдліс коми вылӧ весиг собственнӧй нимъяс, шуам, Устюг карлысь нимсӧ вуджӧдіс Лунъюдін кывйӧн. Устюг кывйын «югыс» некутшӧм ногӧн оз матысмы «лун, лунвыв» понятие дінӧ; сійӧ вепскӧй кыв — ю «река».

«Ва коми кыв» йылысь пуристическӧй «теорияыс» кыв шутӧг реакционнӧй. Весавны кывсӧ заимствованиеясысь, сідзкӧ, гӧльмӧдны, рӧзӧритны сійӧс, таргайтны сылысь словарнӧй составсӧ. Быд кывйын эм уна тысяча заимствование, кодъяс лыдын зэв уна бытӧвӧй кывъяс (шуам, рочын: лошадь, собака, кровать, булка, стул — абу роч кывъяс, найӧс босьтӧма мукӧд кывъясысь). Ӧдвакӧ роч кыв лоис эськӧ озырджык, шыбитны кӧ индӧм кывъяссӧ литератураысь да сёрниысь. Тайӧс жӧ колӧ шуны и коми кыв йылысь. Босьтам татшӧм коми предложение: «Грездса лавкаын вузалӧны зарни часі, ыргӧн чайник, нянь, сакар, сёркни, кушман, пальто, гач да сапӧг». Кажитчӧ, быттьӧ тані нинӧм сэтшӧмыс абу, тайӧ — быдӧнлы гӧгӧрвоана коми сёрни, эм сӧмын рочысь босьтӧм некымын кыв — часі, чайник, сакар, пальто, лавка, сапӧг. Но збыльысьсӧ абу дзик сідз. Тані дзик коми элементъясыс сӧмын некымын суффикс да кыв пом. Став 14 кывсӧ босьтӧма разнӧй кывъясысь да разнӧй кадӧ: иранскӧйысь — вузавны, зарни, ыргӧн, нянь; тюркскӧйысь — сёркни, кушман; вепскӧйысь либӧ карельскӧйысь — гач, а мукӧдъяссӧ рочысь. Мый эськӧ лоис коми кывкӧд, ми кӧ кутім вежлавны индӧм кывъяссӧ «ва коми» кывъясӧн? Куш места эськӧ колис. Комиӧн кӧ шуны, колим эськӧ гач ни кӧм.

Татшӧм ногӧн, «ва коми» кыв йылысь «теориялӧн» эз вӧв некутшӧм научнӧй подув ни практическӧй тӧдчанлун, кӧть сійӧ и вӧчис неыджыд влияние неологизмъяс лӧсьӧдӧм кузя удж вылӧ, кодӧс нуӧдісны коми литератураын уджалысьяс 20-ӧд воясын. Искусственнӧя вӧлі лӧсьӧдӧма вель уна кыв, сэтшӧмъясӧс, кыдзи нига личкаланін (типография), законпуктас (конституция), эскӧданпас (доверенность), гӧгӧртас (обстоятельство) да с. в. Бӧрынджык, 30-ӧд воясӧ, ачыс олӧмыс шыбитіс тайӧ неудачнӧй неологизмъяссӧ. И татшӧм сикас кабинетнӧй творчествоыс вешйис бокӧ литературнӧй кывлысь лексикасӧ озырмӧдан практикаысь. Венісны найӧ, кодъяс сулалісны рочысь сійӧ терминологическӧй лексикасӧ босьтӧм вӧсна, кодъяслы абу адекватнӧй эквивалентыс чужан кывйын, и босьтны налысь графикасӧ вежтӧг (пролетарий, фабрика, лагерь, власть). Но важӧн босьтӧм кывъяс, кодъяс пырисны йӧз пӧвстӧ уна дас во сайын, кутісны гижны сідз, кыдзи найӧс шуӧны коми сёрниын (дӧва, больнича, пӧнар).

Оз позь, дерт, дзикӧдз шыбитны бокӧ чужан кыв материал подув вылын выль кывъяс артмӧдӧм. Удачнӧя артмӧдӧм выль кывъяс пыр озырмӧдлісны литературнӧй кывсӧ. Та йылысь бура висьталӧ сійӧ, мый уна неологизм зумыда пырис литературнӧй кывйӧ да озырмӧдіс сылысь лексикасӧ: удждон — зарплата, серпас — рисунок, мӧвп — мысль, котыртны — организовать, аскодялӧм — ассимиляция, дзоридз — цветок, аттьӧ — спасибо да с. в.

Гырысь вензьӧмъяс вӧліны сідзжӧ диалектизмъясӧн вӧдитчӧмын. Ӧткымын коми филолог да литератор дзик эз кӧсйы петны Сыктывкар бердса диалект сайӧ — и не сӧмын фонетика боксянь (таын ыджыд коланлуныс эз и вӧв) да грамматика боксянь, но и лексика боксянь. Но олӧмыс петкӧдліс, мый оз позь зывӧкпырысь видзӧдны диалектъяс вылӧ, торйӧн нин диалектнӧй лексика вылӧ. Бӧрынджык некымын конференция вылын вӧлі шуӧма озырмӧдны коми литературнӧй кыв разнӧй диалектъясысь босьтӧм кывъясӧн. Диалектнӧй лексикаыс эз сӧмын сет бур материал неологизмъяс лӧсьӧдӧм вылӧ, но и озырмӧдіс коми литературнӧй кывсӧ синонимъясӧн (толькӧ — сӧмын, ичӧт — дзоля да с. в.). Литературнӧй кывйӧ пырисны диалектъясысь торъя кывъяслӧн фонетическӧй вариантъяс (мен и мем) и ӧткымын суффиксъяс (косіндзи и косіник, мунӧмны и мунӧмаӧсь, дорччысь и дорсьысь). Грамматика тшӧктӧ гижны мунінныд, но литератураын тшӧкыда позьӧ аддзыны мунід. Сыктывкарын шуӧны кыкнан ногыс. Тайӧ формаяссӧ параллельнӧя употребляйтӧмыс нинӧм оз торк, мӧдарӧ, вӧчӧ литературнӧй кывсӧ гибкӧйджыкӧн.

Революция бӧрын первой дас во чӧжӧн нин коми литературнӧй кыв сӧвмӧдӧм кузя вӧлі вӧчӧма тӧдчана воськов водзӧ: пырис уна сё выль кыв, вынсялісны грамматическӧй формаяс, лоис переводческӧй опыт, петіс вель уна оригинальнӧй художественнӧй произведение, кодъяс пӧвстысь ӧткымынъяс эз воштыны тӧдчанлунсӧ и ӧні (Нёбдінса Витторлӧн сьыланкывъяс, поэмаяс, пьесаяс, Тима Веньлӧн кывбуръяс да висьтъяс, Ёгор Колеговлӧн сатирическӧй кывбуръяс, Жугыльлӧн драмаяс). Тайӧ произведениеяссьыс лыддьысьысь первойысь аддзис да гӧгӧрвоис сійӧс, кутшӧм озыр вӧлӧма чужан кывйыс. Тайӧ кадас жӧ вӧлі лэдзӧма начальнӧй школалы коми учебникъяс.

Коми литературнӧй кыв сӧвман историяын торйӧн тӧдчанаӧсь вӧліны 20-ӧд вояслӧн пом да 30-ӧд вояс, сӧветскӧй кадлӧн мӧд дас воыс. 1930 воын вӧлі пыртӧма всеобщӧй обязательнӧй начальнӧй образование. Ёна содіс чужан кыв вылын велӧдан школаяслӧн лыдыс. Тайӧ кадас жӧ петӧны художественнӧй литературалӧн гырысь произведениеяс: И. А. Куратовлӧн, Нёбдінса Витторлӧн, Тима Веньлӧн гижӧд чукӧръяс, М. Н. Лебедевлӧн кывбуръяс да поэмаяс, Педь Геньлӧн да Изъюр Иванлӧн повестьяс да висьтъяс. Тайӧ жӧ воясас комиӧдӧма роч классикъяслысь да сӧветскӧй писательяслысь — А. Пушкинлысь, Н. Гогольлысь, Л. Толстойлысь, А. Чеховлысь, М. Горькийлысь, В. Маяковскийлысь да уна мукӧдъяслысь произведениеяс. Петӧны коми газетъяс, быд тӧлысся литературнӧй журнал «Ордым» (бӧрынджык «Ударник»).

Тайӧ воясас петісны уна гырысь произведениеяс — повестьяс, поэмаяс, драмаяс. Коми литературнӧй кыв сӧвмӧмын заводитчис выль этап. Коми литературнӧй кывйӧн тырвыйӧ нин позис петкӧдлыны мортлысь медся сложнӧй мӧвпъяссӧ да переживаниеяссӧ.

Индӧм кадколастас вӧчӧма зэв ыджыд удж коми грамматикалысь да лексикологиялысь теоретическӧй вопросъяс разработайтӧм кузя, местнӧй диалектъясысь материал чукӧртӧм кузя, а сідз жӧ учебнӧй литература лӧсьӧдӧм да национальнӧй кадръяс гӧтӧвитӧм кузя. 30-ӧд воясын дзикӧдз артмӧны ӧнія коми графика да орфографическӧй нормаяс.

Коми литературнӧй кыв стрӧитӧмлы ыджыд вред вӧчис Сталин личностьлӧн культ. Сійӧ воясас вӧлі дугӧдӧма уджсӧ медся тӧдчана литераторъяслысь да филологъяслысь, а налысь произведениеяссӧ, кодъяс дыр кад чӧж вӧліны литературнӧй кывлӧн образецъяс пыдди, пӧшти кызь во чӧж эз вермыны лыддьыны, найӧс вӧлі вӧтлӧма библиотекаясысь.

Торйӧн ыджыд вред вӧлі вӧчӧма школьнӧй учебникъяс лэдзан делӧлы. Медся ыджыд лёкыс сыын, мый дзик шогмытӧмӧсь вӧліны переводъясыс (торйӧн нин тайӧс колӧ шуны кывбуръяс йылысь), а став учебникъяссӧ вӧлі вуджӧдӧма сӧмын роч кыв вылысь. Роч кыв кузя лыддьысян книгаын («Родная речь») печатайтӧма А. Пушкинлысь, М. Лермонтовлысь, Н. Некрасовлысь да мукӧд роч классикъяслысь, С. Михалковлысь, С. Маршаклысь,  А. Жаровлысь, А. Бартолысь да мукӧд сӧветскӧй поэтъяслысь кывбуръяс. Роч оригиналсӧ вӧчӧма вывті бура, сійӧ петаліс дас вит пӧв дорысь унджыкысь. А кутшӧм переводыс? Прозасӧ позьӧ на лыддьыны, а кывбуръяссӧ комиӧдӧма некытчӧ шогмытӧма.

Гашкӧ, и оз ков торйӧн видны «Рӧднӧй сёрни» комиӧдысьясӧс. Переводсӧ ӧд вӧчӧма пӧшти кызь во сайын, переводчикъясыс сэки сӧмын на пырисны литератураӧ. Бӧрынджык найӧ лоисны бур писательясӧн да сетісны тӧдчана художественнӧй произведениеяс. Но некыдз оз позь гӧгӧрвоны сійӧс, мый тайӧ учебникыс ӧнӧдз на пыр сэтшӧм, кутшӧм вӧлі 20 во сайын, кӧть 1958 воын нин лэдзӧма 7-ӧд издание. Дивӧ босьтӧ, ӧбиднӧ челядь вӧснаыс. Позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм «буртор» аддзасны челядьыс Пушкинлӧн, Лермонтовлӧн, Некрасовлӧн да мукӧдъяслӧн мича кывбуръясысь, кор лыддясны комиӧн тайӧ учебниксӧ! А ӧд миян эм Просвещение кузя министерство, издательство, литераторъяслӧн вель ыджыд да вына коллектив, СССР-са наукаяс академиялӧн Коми филиал. Збыльысь ӧмӧй кызь во чӧжӧн некод эз лыддьыв школьнӧй хрестоматияясысь антихудожественнӧй переводъяссӧ? А лыддьылісны кӧ, мыйла нинӧм эз вӧчны найӧс бурмӧдӧм могысь? Миян ӧні эм поэтъяслӧн быдса котыр, на пӧвстын томъяс и пӧрысьджыкъяс, кодъяс вермасны вӧчны оригиналыс кодь жӧ бур перевод.

И ещӧ ӧти вопрос — неологизмъяс артмӧдӧм йылысь. Выль кывъяс артмӧдӧны кык ногӧн: мӧд кывйысь босьтӧм да чужан кыв материал подув вылын (сылӧн став диалектъяскӧд ӧтлаын) выль кывъяс артмӧдӧм. Коми литературнӧй кыв тӧдчымӧн озырмис рочысь босьтӧм кывъяс щӧт весьтӧ, торйӧн нин тайӧ тӧдчӧ общественно-политическӧй лексикаын: сӧветскӧй, конституция, профсоюз, пятилетка, комсомол, пленум, съезд да с. в. «Югыд туй» газетлӧн ӧти передӧвӧй статьяын эм 88 татшӧм кыв, кодъяс эз вӧвны революцияӧдзся коми книгаясын.

Чужан кыв материалысь неологизмъяс артмӧны медся разнӧй ногӧн: а) кывъяс ӧтлаӧдӧмӧн (составнӧй юкӧнъяссӧ гижӧны ӧтлаын): водзкыв — предисловие, лыдпас — цифра, сёрникузя — предложение; б) суффиксъяс отсӧгӧн: быдмӧг — растение, позянлун — возможность, ломтас — топливо, индӧд — указание; в) кыввуж абстрагируйтӧмӧн: мӧвп — мысль, тӧжд — забота, ӧд — темп; г) роч кывъяс калькируйтӧмӧн: сиктсӧвет — сельсӧвет, аддзысьлытӧдз — до свидания; д) периферийнӧй кывъяс активизируйтӧмӧн (сёрниыс мунӧ сэтшӧм кывъяс йылысь, кодъяс паныдасьлӧны, шуам, сӧмын фольклорын либӧ фразеологизмъясын, а сідзжӧ йӧзлӧн торъя группаяс пӧвстын): аттьӧ — спасибо (челядь сёрниысь), саридз — море да сынӧд — воздух (фразеологизмъясысь), ӧксы — князь (фольклорысь).

Торйӧн колӧ пасйыны диалектнӧй кывъяс пыртӧм йылысь. 40 во чӧжӧн коми литературнӧй кывйӧ пырис зэв уна диалектизм: агсасьны, вачкыны, вензьыны, чолӧм, енэж, кымӧс, идӧртӧм, вежавидзысь (почтительный), рӧмпӧштан, айбарч, курӧг, лача (надежда), курич да уна мукӧд (некымын сё татшӧмъясыс). Уна диалектизм литературнӧй кывйын вежис ассьыс воддза значениесӧ. Сыктывкар бердса да диалектнӧй кывъяс дифференцируйтчисны, кӧть войдӧр налӧн значениеыс вӧлі ӧткодь. Шуам, сыктывкарса панласьны да диалектнӧй ордйысьны войдӧр кыкнаныс петкӧдлісны ӧтитор — роч кыв состязаться, а ӧні литературнӧй кывйын ордйысьны лоӧ соревноваться. Татшӧм примеръяссӧ позьӧ вайӧдны уна.

Уна коми кывлӧн паськаліс семантическӧй объёмыс переноснӧй тӧдчанлунъяс тшӧт весьтӧ. Войдӧр, шуам, вуджӧдны кыв петкӧдліс сӧмын ӧтитор — вуджӧдны ю вомӧн, а ӧні ми шуам вуджӧдны ӧти кыв вылысь мӧд вылӧ; подув — основание, а ӧні тшӧтш и база, базис. Татшӧм кывъясыс ӧні помтӧм уна.

Позьӧ шуны, мый литературнӧй кыв сӧвмӧ литература, медводз художественнӧй литература сӧвмӧмкӧд ӧтлаын. Но ӧнія кадся коми литературнӧй кывлысь историясӧ дзик на абу тӧдмалӧма. Ми сӧмын на босьтчам тайӧ ыджыд, интереснӧй да зэв колана уджас.

Войнабӧрса воясӧ коми кыв вылын петісны гырысь художественнӧй произведениеяс — романъяс, повестьяс, драмаяс да поэмаяс. Найӧ тӧдчымӧн озырмӧдісны миянлысь литературнӧй кывнымӧс. Литературнӧй кыв сӧвмӧдан делӧын тӧдчана роль ворсӧ публицистика, кодлӧн кывйыс бӧръя кадӧ бурмӧ. Но миян газетъяс, журнал, радио вывті этша сетӧны внимание коми сёрнилӧн культуралы, литературнӧй кывлысь лексикасӧ да фразеологиясӧ озырмӧдӧмлы, художественнӧй произведениеяслысь кывсӧ анализируйтӧмлы. Тырмытӧма на ми донъялам ассьыным чужан кывнымӧс. Коми кывлӧн эмӧсь став позянлунъясыс, мед лоны миян культурнӧй строительствоын вынйӧра оружиеӧн.

Илля Вась выль кыввор йылысь

Йӧзӧдіс admin - 29 июля, 2013

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Цыпанов Е.А.  Илля Вась выль кыввор йылысь // В.И.Лыткин и филологические науки в Республике Коми: Материалы научного семинара, посвященного 110-летию со дня рождения Василия Ильича Лыткина (15 декабря 2005 г., г. Сыктывкар). — Сыктывкар, 2006. — С. 52-55.

 

Илля Вась кольӧм нэмся коми кывтуялӧмын, литератураын да дзоньнас культураын босьтӧ зэв тӧдчана ин, сыкӧд орччӧн позьӧ сувтӧдны Палалей Калеӧс, Питирим Сорокинӧс, А.С. Сидоровӧс, Тима Веньӧс, Нёбдінса Витторӧс. Сӧмын Илля Вась зэв аслыспӧлӧс: тӧдлӧма уна кыв, велӧдчӧма вӧлі Европаын, тӧдса вӧлӧма меднималана лингвистъяскӧд, ачыс котыртӧма вӧвлӧм Сӧвет Ӧтувлунын финн-угристика. Ӧти кывйӧн кӧ, паськыд видзӧдласа, унатор пыдіа гӧгӧрвоысь морт. Тайӧ бура тӧдчӧ и Илля Васьлӧн выль кыввор вылӧ мӧвпъясысь.

В.И. Лыткин эз сӧмын вӧв гижӧд кыв туялысь, сійӧ ачыс медводдзаяс лыдын лӧсьӧдӧма сійӧс. Тӧдчӧдны колӧ со мый: велӧдысьясӧс дасьтан Тотьмаса семинарияын велӧдчигас нин 1912-1916-ӧд воясӧ сійӧ зіля гижӧ кывбуръяс, Йирымса путкыльтӧмӧдз ёна водзджык. Сэсся став 20-ӧд вояс чӧж пессьӧ-вийсьӧ выль сӧвмӧм да озыр гижӧд кыв лӧсьӧдӧм могысь. Та йылысь ачыс гижӧ вель уна сэкся гижӧдын (видзӧд «Мый медся дона да муса» небӧгысь, Сыктывкар 1994, 19-38 лб.). Выль кыввор йылысь гырысь уджъяс Илля Васьлӧн абу, эм ӧти неыджыд стаття да некымынысь та йылысь висьталӧ гижӧд кыв сӧвмӧм йылысь аслас мукӧд гижӧдын. Шуам кӧть, тырвыйӧджык коми кывйын пуризм йылысь да неологизмъяс артманног йылысь Илля Вась гижӧма «Коми литературнӧй кыв сӧветскӧй воясӧ» нима 1963-ӧд вося статтяын (Войвыв кодзув. 1963. 9 №). В.И. Лыткин важӧнсянь нин вӧлӧма 20-ӧд воясын кыпавлӧм «ва коми кыв вӧсна» зільӧмлы паныд да критикуйтӧ А.А. Чеусовӧс (Гӧрд Ӧльӧшӧс), Ёгуш дор сулалысь-олысьӧс. Сійӧ гижӧ: «Ва коми кыв» йылысь пуристическӧй «теорияыс» кыв шутӧг реакционнӧй» (63 лб.). Сійӧ бура гӧгӧрвоӧма — дзикӧдз мынтӧдчыны воӧм кывъясысь он вермы дай тайӧс вӧчны оз и ков, ӧд босьтӧм кыввортӧм кывйыс абу на вӧвлӧма. Такӧд ӧттшӧтш Илля Вась нимӧдӧ да ошкӧ гижӧд кывйын артмалӧм вылькывъяссӧ да дженьыда серпасалӧ налысь артманногсӧ, торйӧдӧ вит сикас: а) кывъяс ӧтлаӧдӧм (сёрникузя), б) суффиксъяс отсӧгӧн артмӧм (ломтас), в) кыввуж абстрагируйтӧм (ӧд), г) роч кывъяс калькируйтӧм (сиктсӧвет), д) периферийнӧй кывъяс активизируйтӧм (саридз, сынӧд). Татшӧм артманногсӧ Илля Вась вайӧдӧ и Сыктывкарса каналан университетса студентъяслы гижӧм «Коми кывлӧн историческӧй лексикология» велӧдчан небӧгӧ.

Илля Вась комиын неологизмъяс артмӧм йылысь 1958-ӧд воын йӧзӧдлӧма ӧти неыджыд гижӧд, нимыс сылӧн «Кыдзи артмӧны выль кывъяс», петӧма «Войвыв кодзулын» 1958-ӧд вося сизимӧд номерын. Видлалӧма сер да пас юкӧнъясӧн артмӧм кывъяс (лысер, олӧмсер, лыдпас, шыпас, эскӧданпас да с.в.). Тӧдчана стаття гижан кадыс, тайӧ хрущёвдырся ульдылӧм кадколаст. Буретш сэки, 50-ӧд вояс помын заводитчӧ гижӧд кывлӧн озырман-паськалан босьтчӧмыс, вывті рочмӧмысь мынтӧдчӧмыс.

Буретш сійӧ жӧ вонас профессор Илля Вась Мӧскуасянь Геннадий Фёдоровлы аслас сераку-гижӧдас вӧзйӧ «Войвыв кодзув» журналын восьтыны аслыссяма юкӧн, кытчӧ эськӧ позис пасъявны выльӧн чужӧм коми кывъяс да кывтэчасъяс. Тайӧс пасйӧ Г.И. Торлопов 1995-ӧд вося «Войвыв кодзув» журналын йӧзӧдӧмторйын (9 №, 25 лб.). Тайӧ мӧвпыс зэв тӧдчана, ӧд сійӧ кадас нин Илля Вась гӧгӧрволӧма неологизмъяс пасъялӧмыслысь ыджыд коланлунсӧ и лингвистикалы, и кыв практикалы. Татшӧм видзӧдласнас Илля Вась вӧлӧма сэкся кывтуялӧмын водзын мунысь мортӧн, ӧд буретш 50-ӧд вояс помын мусярын и сӧвмӧма-паськалӧма неология кыдзи выль кывтуялан дисциплина.

Мый туялӧ неологияыс? Лексикологияӧ пыран тайӧ туялан сикасыс чукӧртӧ да видлалӧ вылькывъяс либӧ неологизмъяс. Неология подуласьӧ неологизмъяслӧн кывчукӧръяс вылӧ да найӧс туялан нырвизьяс да уджъяс вылӧ. Коми кывйын ӧні неологияыс сӧмын на сувтӧ кок вылас, ӧд вылькывъяс шымыртана-серпасалана кывкудъяс петісны печатьысь сӧмын неважӧн на: 2 юкӧна «Выль коми кыввор» (1997-1999) да 2005-ӧд воӧ вӧлі йӧзӧдӧма «Выль кыввор» небӧг (чукӧртысьясыс Л.М. Безносикова да Е.А. Цыпанов). Бӧръя йылысь колян во кыптылісны ёсь вензяна сёрнияс, кодсюрӧ весиг дзик омӧльтана ногӧн шуасьліс выль кыввор да небӧг дасьтысьяс йылысь. Но такӧд ӧттшӧтш сэтчӧ чукӧртӧм уна кыв пондіс ёна тшӧкыдджыка бергавны газет-журналын, теле-радиоын да весигтӧ коми йӧз сёрниын. Сідзкӧ, уналы тайӧ уджыс вӧлӧм колана да виччысяна. Ӧні «Выль кыввор» небӧг позяс лыддьыны и Ӧтуввезйысь, Фин-угор электрон небӧгкудйысь, пырӧй http://library.finugor.ru инпасӧ.

А кор медводдза татшӧм кывкудъясыс петавлӧмаӧсь да кӧні? Вӧлӧмкӧ, медводдзаяссӧ дасьтӧмаӧсь вель важӧн нин: Россияын ХVІІІ-ӧд нэмын вӧлӧм ки помысь гижӧмаӧсь «Лексикон вокабулам новым по алфавиту», сэтчӧ пыртӧмаӧсь мукӧд кывъясысь Медводдза Петыр кадӧ пырӧм 503 торъякыв. Буретш сійӧ кадас и сӧвмӧма Россияас збыль армия, флот, наука, индустрия, театр, балет, караб вӧчӧм да с.в., ӧттшӧтш ылькнитӧмаӧсь рочӧ и вылькывъяс. Сэсся ХХ-ӧд нэмын нин Италияын 1935-ӧд воӧ, Нью-Йоркын 1953-ӧд воӧ, Токиоын 1955-ӧд воӧ да с.в. йӧзӧдӧмаӧсь италия, англия да япон кывъясӧ пырӧм неологизмъяслысь вель ыджыд кывчукӧръяс, ӧд кольӧм нэм шӧрсянь мусяр пасьтала пондіс вынавны-паськавны выль технологияяс паськалан гы, нӧшта сійӧс шулӧны вӧлі наукаын да техникаын революцияӧн. Татшӧм кывкудъясыс петавлыны пондісны и мукӧд кывъяс (прансуз, немеч, румын, суоми) материал подув вылын. Вайӧдам татшӧм кывчукӧръясыслысь ӧткымын ним:

  • Panzini F. Dizionario moderno. Dello parole che non si trovano negli altri dizionari. — Milano, 1935.
  • Migliorini B. Parole nuovo. Appendice di dodicimila voci al Dizionario moderno di Alfredo Panzini. — Milano, 1963.
  • Berg P. Ch. A dictionary of new words in English. — New York, 1953.
  • Reifer M. Dictionary of new words. With an introd. by Eric Partridge. — New York, 1955.
  • Cэкай синго дзитэн. Фу гайкоку дзиммэй дзитэн. — Токио, 1955.
  • Gilbert P. Dictionnaire des mots nouveaux. — Paris, 1971.
  • Hellvig G. Kennen Sie die neuesten Wörter? — München, 1973.

Роч кывтуялӧмын татшӧм уджсӧ панӧмаӧсь мукӧд канмуясысь сёрӧнджык, 1965-ӧд восянь Роч кыв институтын кывкудъяс лӧсьӧдан секторын пондӧмаӧсь чукӧртны вылькывъяслысь картотека, ӧд буретш сэки рочӧ (да и мукӧд кывйӧ, комиӧ тшӧтш) ыджыд ӧдӧн пондӧмаӧсь пырны неологизмъяс мудорсайса кывъясысь, артмӧма и уна выль роч кыв, со татшӧмъяс кыдзи биосинтез, космонавт, ракета-носитель, кемпинг, КВН, неоколониализм, телеспектакль, стюардесса да уна мукӧд. Став индӧм кывйыс веськаліс 60-ӧд воясӧ и миян коми кывйӧ. Роч лексикографияын вылькывъяслӧн медводдза кывчукӧрыс петӧма 1971-ӧд воын, нимыс сылӧн Новые слова и значения. Словарь-справочник по материалам прессы и литературы 60-х годов // Под ред. Н. З. Котеловой и Ю. С. Сорокина. – Москва, 1971. Водзӧ сэсся тайӧ кывкудйыс петавліс дзонь серияӧн. Татшӧм уджыс вӧлі зэв колана, ӧд роч кывйӧ сэки пырӧ вӧлі выль кывворыс сюрсъясӧн, колӧ вӧлі найӧс чукӧртны, гӧгӧрвоӧдны, тӧдмӧдны наӧн Сӧвет Ӧтувлунын олысьясӧс.

Коми кыв 60-70-ӧд воясӧ тшӧтш вӧлі сӧвмӧ-паськалӧ, кӧть и ёна ньӧжмыдджыка рочысь. Сэки коми гижӧд кывйӧ вӧлі пырӧ уна босьтӧм кыв (лавсан, ЭВМ, луноход, газопровод да мук.), серпаса гижӧдъясӧ пондіс пырны уна торъякыв ас коми сёрнисикасъясысь да 20-ӧд воясся небӧг-газетъясысь, шуам, ӧксы, саридз, сынӧд, сёрникузя, лыдпас, ломтас-мавтас, индӧд да уна мукӧд (Илля Вась аслас гижӧдъясас век зільӧма гижны комиӧнджык мукӧд сэкся гижысь-журналист дорысь). Вель уна татшӧм вылькывсӧ вӧлі пасйӧма 1961-ӧд воын йӧзӧдӧм «Комиа-роча словарӧ» неол. (неологизм) пастор бӧрын, шуам, мусер неол. вид, пейзаж, ландшафт (КРС 436).

Сӧмын сійӧ кадӧ дай сёрӧнджык татшӧм уджсӧ некод эз босьтчыв вӧчнысӧ, туялысьыс вӧлі этша, неологизмъяс йылысь уна эз сёрнитлывны, найӧс эз нимӧдлыны ни туявлыны. Сӧмын 30 во мысти, 90-ӧд воясӧ ӧдйӧ вежсьысь олӧмыс быть тшӧктіс чукӧртны да дасьтыны татшӧм кывкудъяссӧ, ӧд буретш ХХ-ӧд нэм помӧ коми кывворыс пондіс ёна паськавны-сӧвмыны, вылькывйыс артмаліс нин сёясӧн. Коми неология аслыспӧлӧс: выль кывворыс пондіс ёнджыкасӧ паськавны-артмыны ас коми кыв подув вылын, сыӧн пондісны вӧдитчыны важӧнджык нин пыралӧм кывъяс пыдди, оланподув конституция пыдди, кывпель слог пыдди, кывкуд словарь пыдди да с.в. А тшӧкыдджыкасӧ выль коми кывъяс бергалӧны воӧм кывъяслы синоним туйын.

Медводдза татшӧм торъя уджъясыс петавлісны неыджыд юӧр гижӧдъясӧн, Войтырсикас министерство бердын уджалысь коми кыв комиссия дасьтіс-йӧзӧдіс 4 небӧгтор, кывъяссӧ йӧзӧдлісны «Войвыв кодзув» журналын да «Коми му» газетын. 1997-ӧд воӧ печатьыс петіс «Выль коми кыввор» небӧглӧн 1 петасыс, сэтчӧ вӧлі ӧтувтӧма 861 кыв да кывтэчас, шуам, оланпас, кывбуралысь, сераку, чужанвуж да с.в. Тайӧ кывкудйыс сэтшӧм ӧдйӧ разаліс, мый ковмис 1998-ӧд воын сійӧс вежлавтӧг лэдзны выль пӧв. Шензьӧданатор лои: колян нэм помын коми вежӧра йӧз сэтшӧм уна вылькыв вӧзйылӧмаӧсь, мый материалыс сетіс позянлун 1999-ӧд воын нин туялысьяслы дасьтыны да йӧзӧдны «Выль коми кывворлысь» мӧд юкӧн, сэтчӧ пыртӧма лои 770 юркыв. 2005-ӧд вося «Выль кыввор» кывкудйӧ пыртӧма 1700 гӧгӧр юркыв нин, небӧгыслысь электрон копиясӧ разӧдӧма газет-журнал редакцияясӧ, СКУ-ӧ, мукӧдлаӧ, кыв материалсӧ позьӧ судзӧдны Ӧтуввезйысь. Тадзи лои пуктӧма коми неологиялы подувсӧ. Кывкудъяснас вӧдитчӧны ӧд оз сӧмын гижысь йӧз да велӧдысьяс, тшӧтш и студентъяс, аспирантъяс да туялысьяс. Тайӧ уджъяс вылас позяна лои гижны-дасьтыны гырысь туялан уджъяс. 2005-ӧд вося ӧшым тӧлысьӧ Т. А. Гудырева дорйӧма кандидат ним вылӧ коми неологияысь медводдза диссертация. Тадзи бӧръя кадӧ чужис коми кывтуялӧмын выль наука сикас — неология. Чайта, татшӧм вежсьӧмъясыс мунӧны Илля Васьӧн подулалӧм туялан нырвизьӧд.

Г.В. Федюнёвалӧн юбилей (2013)

Йӧзӧдіс admin - 21 июня, 2013

2013ʼ вося  июнь 21-ӧд лунӧ ассьыс юбилей пасйӧ перым кывъяс серти тöдчана специалист, нималана финно-угровед, миян юкӧдса медыджыд уджалысь, филология доктор Федюнёва Галина Валерьяновна.

Сьӧлӧмсянь чолöмалам пыдди пуктана уджъёртнымӧс тайӧ тшупöда луннас да сиам выль вермӧмъяс и быдпӧлӧс бурсӧ.

КУЗЬ НЭМ ДА БУР ШУД ТІЯНЛЫ, ДОНА ГАЛИНА ВАЛЕРЬЯНОВНА!

РТА ИЮ КТШ КЛИИ-ысь коми кыв юкӧдсаяс

 

Ведущий специалист в области пермского языкознания, видный финно-угровед и главный научный сотрудник сектора коми языка нашего института Галина Валерьяновна Федюнева отмечает 21 июня свой юбилей.

От всего сердца поздравляем нашу уважаемую коллегу с этим знаменательным событием в ее жизни и желаем всяческих благ и успехов.

ДОЛГИХ ВАМ ЛЕТ, СЧАСТЬЯ И ЛЮБВИ, ДОРОГАЯ ГАЛИНА ВАЛЕРЬЯНОВНА!

Коллеги по сектору языка ИЯЛИ КНЦ УрО РАН

 

Поздравления юбиляру можно направлять по электронному адресу:
Пӧсь чолӧмъяс юбилярнымлы ставӧн вермӧны ыстыны э-пошта вылö:

fedyuneva@yandex.ru

 

 

« Водзті йӧзӧдӧм
Бӧрті йӧзӧдӧм »