Коми кывтӧдӧм

Авторыс: Шадрин.

Медводдза йӧзӧдӧм:
Вӧрлэдзысь, 1935′ ноябр 4′ лун, №254.
Оригиналын текст молодцовичаӧн.

Заимствованнӧй кывъяс гижанног йылысь (орфографическӧй правилӧясӧ)

Орфографическӧй правилӧясын, кодӧс ӧні йӧзӧдӧма паськыда обсуждайтӧм вылӧ, эрдасьӧ, медвойдӧр кӧ, сэтшӧм тырмытӧмтор, мый дӧза массӧвӧй орфографическӧй явлениеяс абу аддзӧмаӧсь сэні ассьыныс местанысӧ. Босьтны кӧть сійӧ жӧ заимствованнӧй кывъясын небыд йитӧдантӧмъяс гижӧм. Тайӧ ёна массӧвӧй орфограмма, а правилӧясын та вылӧ весиг ӧти пункт абу.

Збыльӧдз, кыдзи нӧ ӧні пондамӧй гижны, ценьтьнер, центьнер али центнер, саньтиметр али сантиметр, Иньдия али Индия? Ӧд тайӧ кывъясыскӧд паныдасясны весиг начальнӧй школаса первойя классын велӧдчысьяс. Позьӧ-ӧ тані миритчыны “Правилӧяс” лӧсьӧдысь авторъяскӧд, кодъяслы мый вӧсна кӧ быть колӧ “став татшӧм кывъяслысь гижанногсӧ петкӧдлыны словарын” (видзӧд “Вӧрлэдзысь” 92-ӧд №, “Коми кывйын заимствованнӧӥ торъя кывъяссӧ гижӧм йылысь” Гр. Нечаевлысь стаття)? Дерт, татшӧм визьыд – примитны позьтӧм. Сы вӧсна ӧти-кӧ, мый сійӧ увтыртӧ правилӧяслысь тӧдчанлунсӧ. Ӧд практическӧй роботник правилӧсьыс виччысьӧ буретш сыӧн гӧгӧрвотӧмторъяссӧ разрешитӧм, а сійӧ кӧ абу – сэки нӧ правилӧсьыс мый бурыс? Сэсся ӧд словарад позьӧ сюйны быд кыв – сідзкӧ нӧ правилӧыс кутшӧм мог кутӧ вообще? Правилӧтӧгыд лоӧ сетӧма вӧля словар лӧсьӧдысь авторлы. Но коді нӧ вермас гарантируйтны, мый сійӧ вӧляыс оз пӧр произволӧ? Сэсся – кыдзи нӧ вермас авторыс гижнысӧ, сылӧн кӧ абуӧсь ориентируйтчан пасъясыс – правилӧясыс. А эмӧсь кӧ, мыйла нӧ сійӧс дзебнысӧ, мыйла не петкӧдлыны став уджалысь йӧз водзас?

Но кутшӧмӧсь нӧ тайӧ вопроссӧ – заимствованнӧй кывъясас небыд йитӧдантӧмъяс гижӧмсӧ – разрешитӧмын туйясыс?

Та йылысь “Вӧрлэдзысь” газетын ӧтпыр вӧлі гижлӧма нин (видзӧд 87-ӧд № Роч да интернациональнӧй кывъясын небыд йитӧдантӧмъяс гижӧм йылысь” менсьым стаття). Первойя основнӧй факторӧн, мыйысь артмӧ тайӧ гижанногыслы подулыс, лоӧ коми кывйын сійӧ фонетическӧй закономерносьтыс, мый коми шуӧмын йитӧдана и, е, я, ю, ё водзвылын небзяна йитӧдантӧм шыяс (д – дь, н – нь, л – ль, с – сь, з – зь, т – ть) шусьӧны пыр небыдӧн. Тані позис эськӧ и могмӧдчыны тайӧ правилӧнас (слог водзвылын кык йитӧдантӧмсӧ гижны пыр небыдӧн), но неуна мӧдногджык диктуйтӧны роч кывлӧн фонетическӧй закономерносьтъясыс. Комилы лӧсялӧ шуны иньтернационал (иньтер – небыдӧн), но ми тӧдам, мый рочьяс (литературнӧй произношение сертиыс) шуӧны интэр – чорыдӧн. Сідз жӧ: аньтенна – антэнна, саньтиметр – сантиметр да с.в.

Сідзкӧ, дзик коми шуӧм серти правилӧӧс лӧсьӧдӧмыд тані оз шогмы. Колӧ аддзыны кутшӧмкӧ мӧд пӧлӧс нормаяс, мӧгногджык нормаавны тайӧ шуӧмсӧ да гижанногсӧ. И тані ме вӧзйылі татшӧм принцип, мый слог водзвывса йитӧдантӧм шыяс гижсьӧны небыдӧн, а слог тупкысь шыяс – чорыдӧн. Сідз: кан-дидат, гаран-тия, сан-тиметр, Ин-дия, Фин-лян-дия да с.в.

Тані слог вылӧ юклӧмыс оз вызывайт некутшӧм сомнение да тырвыйӧ лӧсялӧ индӧм правилӧыслы. Делӧыс неуна мӧдджык, кор мӧд йитӧдантӧмнас лоӧ С шы, торъя нин СТ сочетание, коді лоӧ пыр небыдӧн. Сідз: анасьтигмат, ане-сьтезия, в-сьтения, прӧ-сьтитны, гӧ-сьтитны, ин-сьтитут да с.в. Дерт, тані слогтӧ позьӧ и мӧд ног юкны, шуам: прӧсь-тит, гӧсь-титны, ась-тения да с.в. Но делӧыс тані нин не слог юкӧмын, а тшук сыын, мый небыд йитӧдантӧмъяс водзын С шы, сідз жӧ, буракӧ, и З шы, пыр небзьӧны. Сідзкӧ, тайӧ положениеыс тырвыйӧ ладмӧ торъя правилӧ урчитӧмӧн.

Первойя правилӧыслы оз лӧсявны и сэтшӧм сочетаниеяс гижӧм, кор ӧтлаынӧсь кык ӧткодь йитӧдантӧм шыяс. Сы серти кӧ, колӧ гижны: дискус-сия, ат-тестат да с.в., но тані бара жӧ ми стӧчӧдз тӧдам, мый тайӧ кык ӧткодь йитӧдантӧмъясыс шусьӧны пыр небыдӧн – правилӧ, кодын сомневайтчыны оз позь некутшӧма. Гижам кӧ: дискусьсия, атьтестат, альлегория, аньнексия, гасьсер гӧрӧд, бруньнеровскӧй нерӧдъяс, иньнервация – тайӧ некутшӧма оз кеж роч шуӧмсьыс.

Тайӧ правилӧсьыс исключениеӧн позьӧ урчитны приставкаясысь бӧръя йитӧдантӧмъяссӧ, кодъясӧс позьӧ гижны чорыдӧн. Сідз: от-тенок, от-тепель, рас-седлайтны, рас-сьледуйтны, бес-сменнӧй, бес-сисьтемнӧй да с.в. Приставкаяссӧ вообще колӧ гижны пыр чорыдӧн, сідзи: рас-писка, вос-питание, сдельщина, сберкасса, раз-ведка, из-бирательнӧй да с.в.

Йитӧдантӧмъяслӧн торъя положениеыс и ӧткымын суффиксъяс водзын. Сідз, например, суффикс -ник (-ница) водзын йитӧдантӧмыс шусьӧ небыдӧн: колхозь-ник, союзь-ник, лесь-ник, мясь-ник, путь-ник, телять-ница, работь-ник, мель-ник, школь-ник. Татчӧ жӧ, буракӧ, колӧ индыны и татшӧм кывъяс гижӧм, кыдзи: басьня, песьня, сеньтябр, -ня да -тя водзвылын йитӧдантӧмыс гижсьӧ небыдӧн.

Тайӧ вайӧдӧм положениеясыс, ме ногысь кӧ, тырвыйӧ исчерпывайтӧны небыд йитӧдантӧмъяс гижӧм йылысь вопроссӧ.

Ӧткымын пунктъяс, дерт, позьӧ и мӧд ног разрешитны, шуам: суффикс -ник водзын йитӧдантӧмъяссӧ гижны чорыдӧн (колхох-ник, союз-ник, работ-ник), кыдзи например, гижӧны коми пермякъяс; гижны небыдӧн приставкаяс, кор кыввужйыс заводитчӧ оз сэтшӧм шыӧн, кутшӧмӧн помассьӧ приставкаыс (восьпитание, расьписка, разьведка, изьбирательнӧй да с.в.).

Позьӧ сэсся босьтны подувъя правилӧас коми фонетическӧй принципсӧ (кык йитӧдантӧмсӧ гижны пыр небыдӧн) да сэсся урчитны став исключениеяссӧ. Но кӧть кыдз, а тані делоыс век жӧ слогын, тані подулас век жӧ лоӧ слог, сы вӧсна, мый тайӧ явлениеыс йитчӧма слогартмӧдысь шыяскӧд. Йитӧдантӧмъяс небзьӧны йитӧдана И, Е, Я, Ю, Ё водзвылын, а тайӧ шыясыс, кыдзи тӧдам, кыв пытшкас пыр овлӧны слогартмӧдысь шыясӧн. Сідзкӧ, небзяна йитӧдантӧмъясыслӧн позицияыс (сулалан местаыс) вермас лоны сӧмын кыклаын: слог водзвылын, либӧ слог бӧрвылын. Кыдзи нӧ сэсся позьӧ тані чеччыштны слогсьыс ортсыас?

Изложитны кӧ пӧрадок серти, правилӧясыс, кодъясӧс ме вӧзъя небыд йитӧдантӧмъяс гижӧм кузьтаыс, лоӧны татшӧмӧсь:

1. Слог водзвывса йитӧдантӧм шыяс гижсьӧны небыдӧн, а слог бӧрвывсаяс – чорыдӧн. Сідз: кан-дидат, сан-тиметр, Ин-дия, Фин-лян-дия.

2. Йитӧдантӧм шы С, кор сійӧ абу приставкаын, став сочетаниеясыскӧд гижсьӧ небыдӧн. Сідз: ась-тения, инсьтитут, консьтитуция, сьлюда, сьледствие, песьня, басьня.

3. Кык откодь йитӧдантӧм шыяс, приставкаясын кындзи, гижсьӧны пыр небыдӧн. Сідз: ильлюстрация, ильлюзия, иньнервация, ридьдер, касьсир, Сосьсюр (ов), атьтестат.

4. Суффикс -ник (-ница) водзын йитӧдантӧмъяс гижсьӧны небыдӧн.

5. Интернациональнӧй кывъясын интэр приставка (Интэрнационал, интэрвал, интэграл) гижсьӧ чорыдӧн. Чорыдӧн гижсьӧны сідзжӧ йитӧдантӧмъясыс ӧткымын кывъясын, например: антэнна, фонэма.

6. Кыв помын йитӧдантӧмъяс гижсьӧны небыдӧн, кор налысь небыдлунсӧ пасйӧма небзьӧдан пасӧн: сьвязь, мазь, сталь, Ревель.

Исключение: -СТЬ-ӧн помассян кывъясын Т-ыс гижсьӧ чорыдӧн: обласьт, ведомосьт, власьт.

Правилӧясын абу индӧма, колӧ-ӧ небзьӧдны Р шыӧс апострофӧн. Сы вӧсна сьӧкыд сы йылысь сёрнитнысӧ. Но колӧ шуны, мый апострофыс небзьӧдан пас туяс, дерт, абу местаын, абу ас функцияас (апострофыд ӧд роч гижӧдын абу небзьӧдан пас, а торйӧдан пас). Эм кӧ коланлун тшукӧдз небзьӧдны Р шыӧс, колӧ, ме ногысь кӧ, сувтӧдны вопрос миян алфавитӧ небзьӧдан пас (ь) пыртӧм йылысь. Роч гижӧдын апострофыс вообще оз лыддьыссьы педагогическӧйӧн, сійӧс быдлаын вежӧны мӧд пӧлӧс торйӧдан пасӧн (Ъ-ӧн). Но кӧть кыдз, а правилӧясын быть колӧ индыны – небзьӧдны колӧ “р” шысӧ, али оз ков. А то ӧні он тӧд, кыдзи гижны.

Правилӧясын, сэсся, абу индӧма ни ӧти пунктӧн заимствованнӧй кывъясын йитӧдана шыяслысь вежласьӧмъяссӧ. Ме ногысь кӧ, тані позис эськӧ урчитны татшӧм основнӧй положениеяс:

1. Важысянь пырӧм кывъясын о вуджӧ ӧ вылӧ – гижны ӧ, а выль пырӧм кывъясын – гижны о.

Сідз: гӧра, урӧк, дӧска, плӧтьник, зӧлӧта, сӧкӧл, кӧлӧкӧл, вӧлӧга, сӧвет, но собрание, союз, воднӧй, водород, сідз жӧ: Вологда, Соловки, Москва, Котлас – географическӧй нимъяс.
Ӧткымын кывъяс вермӧны гижсьыны кык ног. Сідз: сӧкӧл, но: “Страналӧн гордӧй соколъяс” – сӧкӧл и сокол вежӧртас сертиыс торъялӧны нин.

Та боксянь колӧ индыны, мый миян кӧ узаконитӧма нимтанъяс помын гижны -ӧӥ, позьӧ сідз жӧ узаконитны -ӧвӧй (рочысь пырӧм нимтанъяс суффиксын гижсьӧ -ӧй либӧ -ӧвӧй), сідз: трудӧвӧй, шӧлкӧвӧй, тӧлкӧвӧй, радӧвӧй, мелӧвӧй, столӧвӧй да с.в. — некутшӧм исключениетӧг.

2. Сэтшӧм роч кывъясын, кӧні Е шы вуджӧ Ӧ вылӧ, колӧ гижны пыр Е. Сідзи: ӧбед, берег, сӧвет, колеса, телега, среда (географическӧй, общественнӧй).

3. Сэтшӧм роч кывъясын, кӧні рочнас шусьӧ О, а гижсьӧ Е, комиӧн колӧ гижны Ё: слёт, самолёт, налёт, заём, паёк, подъём.

Овъясын вермас лоны кыкнан нога гижӧмыс. Сідз: Вежов, Пархачёв, Калачёв, Парначёв, Киселёв, но Жижев, Желев, Кызродев.

4. Шипящӧй Ж да Ш бӧрын важысянь пырӧм кывъясын гижны Ы, а выль пырӧмъясын – И. Сідз: жылетка, жытник, жыво, шыля, шып, шынель, но ширпотреб, широта, живица, животновод.

5. Кыв помын, кор О вуджӧ А вылӧ, А гижны сӧмын важысянь пырӧм кывъясас. Сідз: шыла (шило), ведра (ведро), зӧлӧта (золото), дела – йӧзкост сёрниын (“делаясыд миян мунӧны бур вылӧ”), но делӧ – трудно, тяжело (“ёна делӧ пондіс лоны”), дело – канцелярское дело. Сідз жӧ дифференцируйтны вежӧртассӧ право (политическӧй понятие: бӧрйысян право, велӧдчӧм вылӧ право), права (йӧзкостса выражение: “Позьтӧмтор вӧлі важӧн правоястӧ корсьны”).

***

Татшӧмӧсь менам замечаниеяс орфографическӧй правилӧясын “заимствованнӧй кывъяс гижанног” разделӧ.

Шадрин.

.