Коми кывтӧдӧм

Ӧшмӧс: Доронин П. Г.  Коми орфография кузя ӧткымын вопросъяс // Войвыв кодзув. 1952. №1. Лб. 55-64.

П. ДОРОНИН

Коми орфография кузя ӧткымын вопросъяс *

* Печатайтсьӧ коми орфография вопросъяс обсудитӧм могысь.

Языкознание кузя аслас трудъясын («Языкознаниеын марксизм йылысь», «Языкознаниелӧн ӧткымын вопросъяс йылысь», «Ёртъяслы ӧтвет») Сталин ёрт гениальнӧя обобщитіс теория да практика народъяслӧн языковӧй творчество кузя да разоблачитіс антимарксистскӧй, вульгаризаторскӧй теорияяс Н. Маррлысь да сылӧн последовательяслысь. Тайӧ трудъясыс вӧчисны дзонь переворот сӧветскӧй языкознание юкӧнын, бырӧдісны языкознание вопросъясын путаница, коді вӧлі таӧдз, да сетісны сӧветскӧй языкознаниелӧн основнӧй вопросъяслы яснӧй да точнӧй разрешение.

Путаница, кодӧс пыртлісны сӧветскӧй языкознаниеӧ Н. Марр да сылӧн сторонникъяс, вӧчліс зэв вреднӧй влияние миян странаса народъяслӧн письменность да литературнӧй кыв кузя практическӧй вопросъяс разрабатывайтӧмын да рӧднӧй кыв школаясын велӧдан уджын. Н. Маррлӧн вульгаризаторскӧй теорияяс отразитчисны тшӧтш да колисны вреднӧй последствиеяс и коми языковӧй строительствоын, коми грамматика вопросъяс разрабатывайтӧмын, медся нин тайӧ влияниеыс тӧдчӧ коми орфография юкӧнын.
Тані ми кӧсъям сувтлыны коми орфография кузя ӧткымын вопросъяс вылӧ, кодъяс кузя, Н. Маррлӧн установкаясысь петӧмӧн, миян коми орфографияӧ пыртӧма бӧръя воясӧ вель уна путаница да неясность.

* * *

Медся водз ми сувтлам коми орфография разделын заимствованнӧй кывъяс правописание вылӧ.

Кыдзи важъя кадӧ, сідзжӧ и сӧветскӧй кадӧ коми литературнӧй кывйӧ пырисны уна заимствованнӧй роч кывъяс, и воысь во найӧ пыр содӧны коми кывлӧн лексическӧй составын. Тайӧ естественнӧй да закономернӧй явление. Сӧветскӧй власть вайис аскӧдыс дзик выль общественнӧй отношениеяс, выль терминъяс, выль понятиеяс, кодъясӧс обозначайтны важ коми словарнӧй терминъясӧн некодног оз позь. Коми йӧзлӧн важся хозяйственнӧй олӧмын кӧ основнӧй техническӧй база составляйтлісны гӧр, пиня, коса-гӧрбуш, куран, чарла, додь, телега, пила, чер, кокан да ещӧ ӧткымын примитивнӧй орудиеяс, то сталинскӧй пятилетка воясӧ миян колхознӧй овмӧсӧ да леснӧй промышленностьӧ пырисны унапӧлӧс выль машинаяс да выль техника. Сэтшӧм машинаяс, кыдзи комбайн, трактор, автомобиль, самолёт, бульдозер, локомобиль, автобус да мукӧдъясӧс оз позь нимтыны коми кыв составысь босьтӧм понятиеясӧн. Тайӧяслы коми кылын адэкватнӧй понятиеяс абуӧсь.

Ми ногӧн, став выль терминъяс да понятиеяс, кодъяс пырӧны миян сёрниӧ роч кыв пыр, колӧ смелӧя пыртны коми литературнӧй кывйӧ, некутшӧм сомнениетӧг. Но тайӧ положениеӧн оз позь злоупотребляйтны. Некутшӧм коланлун абу, медым сэтшӧм общеизвестнӧй коми кывъяс, кыдзи Эжва, Емва, Изьва гижны роч произношениеясын — Вычегда, Вымь, Ижма, кыдзи бӧръя кадӧ пондіс тайӧс вӧчны «Вӧрлэдзысь» газеталӧн редакция. «Вӧрлэдзысь» газеталӧн редакция, например, бӧръя кадӧ сідзжӧ забракуйтіс «роч» кыв да вежис сійӧс «русскӧй» кылӧн. Тайӧ кывсӧ вежӧмлы помкаӧн лои сійӧ, мый редакцияса ӧткымын сотрудникъяслы кажитчӧ, быттьӧкӧ «роч» кыв кутӧ кутшӧмкӧ нарицательнӧй смысл, являйтчӧ презрительнӧй кличкаӧн. Вот та вӧсна и забракуйтісны тайӧ кывсӧ, черкнитісны сійӧс коми словарнӧй составысь, кыдзи подозрительнӧй кыв. А ми тӧдам, мый «роч» <56-> («рось» или «русь») кывкӧд йитчӧма комияслӧн да рочьяслӧн стариннӧй традиционнӧй дружба. «Роч» кыв дінӧ да роч культура дінӧ важысянь миян дедъяс да батьяс относитчылісны ыджыд уважениеӧн да почётӧн. Тайӧ весиг отразитчис народнӧй творчествоын. Коми фольклорын медся выразительнӧй да похвальнӧй образъяс да эпитетъяс йитчӧмаӧсь «роч» кыв понятиекӧд. Важся свадебнӧй плачьясын оз прӧста невеста ыдждӧдлы ассьыс ичӧтджык чойяссӧ «роч аканьясӧн», ыджыдджык чойяссӧ — «роч месаньясӧн», а вокъяссӧ — «роч баяръясӧн». Важ коми народнӧй сьыланкылын жӧ, например, сьывсьӧ: «Первӧй козин ме тэныд ньӧби — роч алӧй патка (чышъян), мӧд козин ме тэныд ньӧби — роч сафянӧй сапожки, коймӧд козин кӧ ньӧби — роч парчевӧй кокушник (невесталӧн головнӧй украшение), тэнсьыд шушунтӧ мичмӧді роч кубӧвӧй краскаӧн» — тадзи сьылӧ мам аслас невеста-нывлы. Сідзжӧ и байгӧдчан важ коми сьыланкывъясын мамъяс ыдждӧдлӧны ассьыныс посни челядьӧс татшӧм эпитетъясӧн: «Узь жӧ, узь, роч бербаӧй менам, да ӧзъян сисьӧй менам!»

Тайӧ кыв дінас тані кылӧ искренньӧй да неподдельнӧй чувство, ыджыд любовь да уважение. Ставыс тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый «роч» кыв понятиеын некутшӧм нарицательнӧй смысл эз вӧвлы и оз вермы лоны. Дзик прӧста ӧткымын литературнӧй работникъяс чурайтчӧны тайӧ кывсьыс.
Комиӧ пырӧм роч кывъяс колӧ гижны, ӧти-кӧ, максимальнӧя роч кывлысь начертаниесӧ сохранитӧмӧн, кӧні тайӧ позьӧ сохранитны. Колӧ дзикӧдз осудитны сэтшӧм практика, кор заимствованнӧй роч кывлӧн формаыс умышленнӧя искажайтсьӧ.

Такӧд тшӧтш колӧ кутны тӧдвылын и сійӧс, мый унджык заимствованнӧй кывъясыс, кор найӧ пырӧны мукӧд кывъясӧ, подвергайтчӧны кутшӧмсюрӧ изменениеясӧ сійӧ кывлӧн фонетическӧй нормаяс серти, кытчӧ найӧ пырӧны. Тайӧ законсӧ, дерт, оз позь применитны быд заимствованнӧй кыв дінӧ. Мукӧд кылыс заимствуйтсьӧ ставнас, некутшӧм изменениетӧг да искажениеястӧг, кыдзи, например, трактор, комбайн, радио, автомобиль, паровоз, эшелон да мукӧд. Но уна заимствованнӧй кывъяс, коми кылын вежсьӧны сылӧн фонетическӧй нормаяс серти, например: короб — кӧрӧб, корм — кӧрым.

Мукӧд заимствованнӧй роч кывъяс пырӧмаӧсь коми кывлӧн лексическӧй составӧ либӧ отсеченнӧй формаӧн, либӧ сокращеннӧй формаӧн, либӧ искаженнӧй формаӧн. Унджыкыс на пиысь, дерт, важ кадӧ пырӧм кывъяс. Например: рубль — руб, горн — гор, ножницы — ножич, поросёнок — порсь, печь — пач, подойница — пӧдӧнча, мяч — мач, корабль — караб, ошибка — ӧшибка, лохань — лӧкань, четверг — чекверк, среда — середа, пиджак — пинжак, нагрудник — нагрунник, суббота — субӧта, чердак — чардак, клюка — коколюка, охлупень — ӧклупень, аккуратно — ӧкуратнӧ, фонарь — пӧнар, конфеты — кампет, колбаса — калбас, погреб — пӧгреб, хозяин — кӧзяин, корм — кӧрым, лягушка — лягуша, сарафан — сарапан, кошелёк — кӧшель, валенки — валеги, связь — свезь, потолок — пӧтӧлӧк, лавка — лабич. Мый тайӧ кывъясыскӧд вӧчны? Колӧ-ӧ тайӧясӧс бӧр вайӧдны первоначальнӧй формаас, медым найӧс гижны роч произношение серти? Ми думысь, оз ков.

Коми сёрниӧ пыригӧн роч кывъяс частӧ воштӧны о звук да вежсьӧны найӧ ӧ звук вылӧ. Пример: гора — гӧра, косяк — кӧсяк, кровать — крӧвать, полать — пӧлать. Тайӧ трансформацияыс мунӧ коми кывлӧн фонетическӧй законъяс серти последовательнӧя. Колӧ-ӧ вайӧдны тайӧясӧс бӧр роч произношение дінӧ? Ми думысь, оз ков.

Роч сёрниысь пырӧм кывъяс, кодъясӧ пырӧ составнӧй юкӧнӧн звук ц, коми кылын сійӧ зэв последовательнӧя вежсьӧ.
Пример: венец — венеч, кузнец — кузнеч, подойница — подойнича или пӧдӧнча, матица — матича, купец — купеч, мельница— мельнича, молодец — молодеч, пятница — пекнича, комсомолец — комсомолеч, процент — прӧчент, колхозница — колхознича. Позьӧ-ӧ тайӧс лыддьыны незаконнӧй явлениеӧн? Оз позь. Тайӧ мунӧ коми кывлӧн фонетическӧй законъяс серти.

Миян ӧні зэв ыджыд произвол заимствованнӧй прилагательнӧйяслысь кывпомъяс гижӧмын, кодъяс помасьӧны овой, овые, овая вылӧ. Коми кывлӧн фонетика серти тайӧ кывпомъясыс воспринимайтсьӧны ӧвӧй формаын: оптовӧй — оптӧвӧй. Но збыль вылассӧ ми гижам печатьын кык ногӧн: классовӧй — классӧвӧй, передовӧй — передӧвӧй, трудовӧй — трудӧвӧй, фетровӧй — фетрӧвӧй, шолковӧй — шӧлкӧвӧй, цифровӧй — цифрӧвӧй, часовӧй — часӧвӧй. Та кузя колӧ лӧсьӧдны твердӧй единӧй правилӧ.

Сідз жӧ разнобой унаысь паныдасьлӧ народъяслысь нимъяс гижӧмын. Кыдзи, шуам, орфографически правильнӧя гижны татшӧм кывъяс: американцы или американецъяс или американечьяс, англичана или англичанине или англичанинъяс, болгара или болагараяс, черногорцы или черногорецъяс или черногоречьяс, ненцы или ненечьяс, литовцы или литовецъяс или литовечьяс?

Кыдзи жӧ гижны тайӧ заимствованнӧй кывъяссӧ? Издательскӧй да редакционнӧй работникъяс асланыс практикаын ӧнӧдз придерживайтчисны татшӧм правилоӧ: важысянь пырӧм роч заимствованнӧй кывъяс гижны сідз, кыдзи найӧ трансформируйтчӧмаӧсь коми кывлӧн грамматическӧй строй серти, а выльӧн пырысь роч кывъяс гижны дзик роч правописание серти. Тайӧ орфографическӧй положениелӧн, дерт, некутшӧм последовательность абу. Тані прӧстӧ босьтӧма произвольнӧя сэтшӧм механическӧй принцип, мый заимствованнӧй роч кывъяслӧн ӧти джынйыс подчиняйтчӧ коми кывлӧн <57-> грамматическӧй стройлы, а мӧд джынйыс вермас и не подчиняйтчыны. Татшӧм непоследовательнӧй правилӧ серти он аддзы некутшӧм мераяс да нормаяс. Позьӧ гижны тадз, а позьӧ и этадз, издательско-редакционнӧй работникъяслӧн вкус серти. Та вӧсна и артмис миян печатьын заимствованнӧй кывъяс гижӧмын полнӧй произвол. «Вӧрлэдзысь» газеталӧн редакция, например, гижӧ «прӧчент», а «Войвыв кодзув» журналса да Коми госиздатса сотрудникъяс гижӧны «процент». Тайӧ куим учреждение пиысь ӧтияс гижӧны «газет», а мӧдъяс — газета», ӧтияс гижӧны «комсомолецъяс», мукӧдъяс — «комсомолечьяс», ӧтияс гижӧны «колхозницаяс», мукӧдъяс — «колхозничаяс».

Кыдзи жӧ збыльысь гижны, мед вӧлі орфография серти правильнӧ?

А. Сидоров да К. Туркин коми орфография кузя асланыс статьяясын (газета «Вӧрлэдзысь» 1950 вося август 18 лунся да сентябрь 9 лунся номеръясын) вӧзйисны миянлы рочысь пырӧм став кывъяс, кӧть выльӧн пырӧмъясӧс, кӧть важӧн пырӧмъясӧс, заводитны гижны роч орфография транскрипцияын. Мӧдногӧн кӧ шуны, найӧ вӧзйӧны заимствованнӧй кывъяс серти правописаниеын некутшӧма не лыддьысьны коми кывлӧн грамматическӧй законъяскӧд.

А. Сидоров да К. Туркин вӧзйӧм серти артмӧ, мый колӧ гижны печь (пач пыдди), крыльцо (кильчӧ пыдди), деньги (деньга пыдди), кофта (ковта пыдди), курица (курӧг пыдди), охлупень (ӧклупень пыдди), надгрудник (нагрунник пыдди), пиджак (пинжак пыдди), сапоги (сапӧг пыдди), санник (сайник пыдди), не то что (непӧштӧ пыдди), ощипок (ӧщӧпек пыдди), терасса (терӧс, керӧс пыдди), лавка (лабич пыдди), поросёнок (порсь пыдди), колесо (кӧлеса пыдди), подошва (пӧтшва пыдди) пареница (пареньча пыдди), цыплёнок (чипан пыдди), мать (мам пыдди), на весь скок (навыскок пыдди), яловица (ялавеч пыдди), шило (шыла пыдди), ножницы (ножич пыдди), кольцо (кольча пыдди).

Тайӧ предложениеыс вывті нин несерьёзнӧй. Вылын вайӧдӧм кывъяс, кодъяс пырӧмаӧсь коми кывйӧ важысянь, зэв сьӧкыд вайӧдны роч кывлӧн первоначальнӧй формаӧдз. Тані тыдовтчӧ, мый вылын индӧм авторъяс заимствуйтӧм кывъяс орфографияын рекомендуйтӧны некутшӧма не лыддьысьны коми кывлӧн фонетическӧй нормаяскӧд. Найӧ рекомендуйтӧны и выльӧн, и важӧн заимствуйтӧм роч кывъяс гижны стӧч роч орфография серти. Тані авторъяслӧн явӧ тыдовтчӧ теденция: коми орфография роч орфография дінӧ искусственнӧя матыстӧм, марровскӧй «общӧй правилӧясӧ» кутчысьӧм. Тайӧ практикасӧ неважӧн на, кыдз ми тӧдам, вӧлі осудитӧма руководящӧй партийнӧй печатьын, кӧні та серти зэв яснӧя индӧма: «Маррлӧн сторонникъяс, русскӧй языклӧн орфография да СССР-са мукӧд народъяслӧн языкын кывъяс гижан система костын «искусственнӧй разнобой бырӧдан цельясын» рекомендуйтлісны руководствуйтчыны «общӧй правилӧясӧн», русскӧй да международнӧй терминъяс, кодъясӧс заимствуйтӧма русскӧй язык пыр, гижны русскӧй орфография серти. Колӧ шуны, мый марровскӧй «общӧй правилӧ» путаница да вред кындзи немтор эз вермы сетны»*.
* «Большевик» журнал, 1951 во, № 8, стр. 42.

Роч орфография дінӧ матыстчӧм могысь А. Сидоров вӧзйӧ гижны стӧч роч орфография серти географическӧй терминъяс — сиктъяслысь да районъяслысь нимъяс. Сійӧ тшӧктӧ гижны Пыелдино (Поёл да Поёлдин пыдди), Мыелдино (Мыёлдин пыдди), Корткерос (Кӧрткерӧс пыдди), Помоздино (Помоздин пыдди). Ми думысь, таын некутшӧм коланлун абу. Географическӧй терминъяс роч орфография серти колӧ гижны сӧмын картографическӧй терминологияын да официальнӧй документъясын, кодъясӧс оформитӧма роч кыв вылын.

Роч орфография дінӧ искусственнӧя матыстчӧм могысь жӧ А. Сидоров вӧзйӧ заимствованнӧй роч прилагательнӧйяслысь кыв помъяс гижны стӧч роч орфография серти, например: средней (средньӧй пыдди), высшей (высшӧй пыдди). Копируйтны кӧ пондам роч прилагательнӧйяслысь флексияяс да падежнӧй окончаниеяс некымын случайын, то ковмас копируйтны тшӧтш и быд мукӧд случайын. Некутшӧма кӧ нин не лыддьысьны коми кывлӧн фонетическӧй нормаясӧн да грамматическӧй законъясӧн, то сэк позяс гижны А. Сидоров рекомендуйтӧм серти Пиренейские горы (Пиренейскӧй гӧраяс пыдди), Чёрное море (Чёрнӧй море пыдди), Средняя Азия (Средньӧй Азия пыдди), Трансильванские Альпы (Трансильванскӧй Альпы пыдди). Таын, дерт, некутшӧм коланлун абу. Кор ми гижам заимствованнӧй роч прилагательнӧйяс «ӧй» окончаниеӧн, сэк некутшӧм ӧшибка оз вӧчны велӧдчысьяс, а кутам кӧ гижны заимствованнӧй прилагательнӧйяс роч окончаниеӧн, то сэк быд воськов велӧдчысьяс пондасны вӧчны ӧшибка вылӧ ӧшибкаяс. Коми велӧдчысьяслы, кыдз ми тӧдам, медся сьӧкыд усвоитны роч орфографияын прилагательнӧй окончаниеяслысь правописание. Пырджык первой кадӧ велӧдчысьяс гижӧны кривая дерево (кривое пыдди), моя папа (мой пыдди), сосновый жердь (сосновая пыдди). А мыйла пыртны роч прилагательнӧйяслысь сложнӧй правописание коми орфографияӧ, миянлы некутшӧма абу гӧгӧрвоана?

Кыдзи жӧ гижны заимствованнӧй кывъяс коми орфографияын? Колӧ гижны коми кывлӧн фонетическӧй нормаяс серти, кыдзи найӧс воспринимайтӧ коми кывлӧн грамматическӧй строй, а не злоупотребляйтны марровскӧй «общӧй правилӧӧн», кодӧс осудитӧма <58-> практикаӧн. Кор ми тӧдам, мый коми кывйӧн заимствуйтӧм кывъясын зэв закономернӧя о, и, ц, ф, х звукъяс, а сідзжӧ овый, овая, овое окончаниеяс вежсьӧны ӧ, ы, ч, п, к звукъяс да ӧвӧй окончание вылӧ, мыйла жӧ не пыдди пуктыны коми кывлысь тайӧ грамматическӧй законъяссӧ? Ӧнӧдз пыр на вӧлі коми кылын куим системаа орфография: ӧти — кӧреннӧй коми кывъяслы, мӧд — выльӧн заимствуйтӧм кывъяслы, а коймӧд — важ кадӧ заимствуйтӧм кывъяслы. Тадзи водзӧ оз вермы лоны.

Заимствованнӧй кывъяс колӧ гижны сідз, кыдзи найӧс воспринимайтӧны коми кывлӧн фонетическӧй нормаяс. Ӧд роч кыв составын зэв уна жӧ заимствованнӧй кывъясыс, но найӧс заимствуйтӧма абу механическӧя. Роч кывйын гижсьӧ партия (оз партай), диктатура (оз диктатюр), Лейпциг (оз Ляйпциг), плац (оз пляц).

Но такӧд тшӧтш миян ӧнӧдз на литературнӧй кывйӧ кольӧмаӧсь сэтшӧм важ кывъяс-терминъяс, кодъясӧн ми обозначайтам дзик выль понятиеяс да выль категорияяс, но тайӧ кывъясыс выль понятиеяслысь смыслсӧ некутшӧма оз передавайтны. Вот татшӧм случайясас быть колӧ босьтны роч терминъяс, а ми частӧ кутчысям важ патриархальнӧй, первобытно-общиннӧй строй дырся терминъясӧ и некыдз наысь ог вермӧ ӧткажитчыны.

Ми тӧдам, мый Октябрьскӧй революциялӧн громовӧй раскатъясын да сылӧн бурнӧй событиеясын чужис революционнӧй пафосӧн вынсьӧдӧм термин «товарищ». Кодлы абу тӧдса тайӧ кылыс? Коді тайӧс оз гӧгӧрво? Быдсӧнлы тӧдса. Но коми литературнӧй кылын «товарищ» кыв ми ог употребляйтӧй. Кӧть быдсӧнлы тӧдса, мый коми кывйын важысянь употребляйтсьӧ «тӧварыш» кыв, кодлӧн смыслыс равноценнӧй «товарищ» кывлы.

Босьтам ми сідз жӧ пример пыдди миян литературнӧй кывйысь татшӧм архаизм кывъяс, кыдзи «шайт», «ур», «сюрс», кодъяс чужлісны первоначальнӧй меновӧй отношениеяс Комиын установитчан кадӧ. Сэк кӧ вӧлі тайӧ терминъясыс соответствуйтӧны, то ӧні найӧ некутшӧма оз соответствуйтны. Эмӧсь жӧ коми кылын важысянь бытуйтысь кывъяс — «руб», «чӧлкӧвӧй», «пӧлтинник», «кӧпейка», «тысяча», Мыйӧн нӧ тайӧ кывъясыс омӧльӧсь?

Ми босьтам нӧшта та серти некымын пример. Коми кывйын унджык диалектас важысянь употребляйтчӧ заимствованнӧй кыв «небеса», а ми сійӧс литературнӧй кылын подменяйтам некодлы гӧгӧрвотӧм, религиозно-мистическӧй содержаниеа «енэж» (божий покров) кылӧн. Коми народнӧй кылын важысянь употребляйтчӧ заимствованнӧй кыв «картина», а ми литературнӧй кылын сы пыдди употребляйтам патриархальнӧй терминологияысь искусственнӧя вӧчӧм кыв «серпас». Позьӧ кӧ вӧлі, шуам, ёна важся кадын примитивнӧй узоръяс да резьбаяс вӧчӧм шуны «сер пасъялӧмӧн», то некутшӧма оз позь шуны ӧнія кадся сложнӧй искусстволысь произведениеяс серпасӧн.

Вот татшӧм случайясас колӧ шыблавны коми литературнӧй кылысь ковтӧм архаизмъяс да вежны найӧс рочысь заимствуйтӧм кывъясӧн. И, мӧдарӧ, сэтшӧм заимствованнӧй роч кывъяс, кодъяс и роч кылын нин важӧн петісны употреблениеысь, и миян коми кылысь найӧс колӧ вештыны, кыдзи важмӧм кывъяс. Тан ми кӧсъям сувтлыны сэтшӧм кывъяс вылӧ, кыдзи «ӧприч».

«Ӧприч» — важся заимствованнӧй кыв, босьтӧма древнеславянскӧй «оприч» кылысь, коді бытуйтіс 16-17 нэмъясын на, но бӧрынджык вӧлі вытеснитӧма «кроме» кылӧн. Миян сысольскӧй диалектын ӧткымынлаын употребляйтӧны на тайӧс «кындзи» смыслын (меысь ӧприч, сыысь ӧприч) и литературнӧй кылын употребляйтам, но унджык районъясас тайӧ — дзик гӧгӧрвотӧм кыв.

А. Сидоров аслас бӧръя статьяын (газета «За новый Север», 1951 во, № 245) вӧзйӧ пыртны коми литературнӧй кыв озырмӧдӧм могысь татшӧм кывъяс: идсавны (метитчыны смыслын), идны (вердчыны, сёйны смыслын), усны (локны кыйсянінысь смыслын), дзулӧдчыны (биӧн неосторожнӧя ветлӧм смыслын), юж (выносливӧй, ён смыслын), шаныш (пёстрый смыслын), шежласьны (таргайтӧм смыслын), шардзим (абу лӧсьыд смыслын), шынь (лӧнь смыслын).

А мыйла колӧ пыртны тайӧ гӧгӧрвотӧм важ коми кывъяссӧ, кор литературнӧй кылын нин эмӧсь тайӧяслы соответствуйтысь адэкватнӧй кывъяс, кодъясӧс вайӧдӧма вылын пояснительнӧй кывъяс пыдди скобкаын? Ми думысь, А. Сидоровӧн тані вайӧдӧм примеръясыс вывті неудачнӧйӧсь. Тайӧ устаревшӧй кывъясыс оз озырмӧдны литературнӧй кыв, а, мӧдарӧ, ёгӧсьтӧны сійӧс. Ми ногӧн, нинӧмла пыртны коми литературнӧй кылӧ патриархальщина кадся татшӧм архаизмъяс. Мӧдарӧ, татшӧм кывъясысь колӧ регыдджык мездысьны. Архаикаӧн увлекайтчӧмысь неважӧн на вӧлі ӧлӧдӧма грузинскӧй писательясӧс миян руководящӧй партийнӧй печать пыр, кӧні индӧма: «Неважӧн на Грузияын эрдӧдӧма ӧткымын писательяслӧн архаикаӧн вреднӧй увлекайтчӧм, код серти ӧнія грузинскӧй кыв засоряйтлісны народлы гӧгӧрвотӧм, употреблениеысь важӧн петӧм, сьӧкыд, средневековӧй синтаксическӧй формаясӧн да важмӧм кывъясӧн»…*
* «Большевик» журнал, 1951 во, № 8, стр. 45.

Вель уна эм миян орфографическӧй словарьясын сэтшӧм архаизм кывъяс, кодъясын ӧнія кадӧ некутшӧм коланлун абу. Например: абача, аньтуй, аньбаба, аняби, <59-> анягур, удысь (вердысь, кормилец смыслын), дымӧвӧлӧк, стын (скӧтнӧй двор смыслын), кодралӧм, ӧшурки, акпаш да с. в.
Мукӧд случаяс коми кывкӧд орччӧн миян сёрниын бытуйтӧ сылы соответствуйтысь роч кыв параллельнӧя, но ми литературнӧй кылын употребляйтам сӧмын ӧтисӧ, а мӧдсьыс полам. Сідз, например, параллельнӧя паныдасьӧны: гӧлӧвня — серапом, ещӧ — нӧшта, дом — керка, лӧшка — пань, курӧг — чипан, гӧлуб — гулю, кунича — тулан да с. в. Первой вариантас вайӧдӧм кывъяссӧ ми пӧшти некор ог гижӧ, а гижам мӧд вариантнас, кӧть ловъя сёрниын найӧ бытуйтӧны.

Колӧ дзикӧдз бырӧдны коми орфографияысь сэтшӧм правилӧ, медым ӧткымын собственнӧй нимъяслысь суффиксъяс гижны дефис пыр. Орфографическӧй словарь требуйтӧ гижны дефис пыр татшӧм собственнӧй нимъяс, например: «Краснӧй Октябрь»-лысь (колхоз ним), «Вӧрлэдзысь»-лысь (газета ним), «Краснӧй треугольник»-лысь (фабрика ним). Колӧ рекомендуйтны гижны: «Вӧрлэдзысь» газеталысь, «Краснӧй Октябрь» колхозлысь. Дефис пыр колӧ гижны сӧмын сокращеннӧй кывъяслысь окончаниеяс, например, Коми АССР-лӧн, ВКП(б) ЦК-лысь, ВЦИК-лысь (но райкомлы, обкомлысь, раймагысь).

Мукӧд заимствованнӧй кылыс бытуйтӧ уна формаын, например: паракод, парекод, парикод; пӧгрӧб, пӧгреб, кӧбрег, кабрег; картопель, картупель, карток, яблӧг; обед, ӧбӧд; ужин, ужын, ужун; пажун, пажин. Тайӧ — диалектъяс произношениелӧн результат. Та серти колӧ лӧсьӧдны единообразие: босьтны литературнӧй основа пыдди сійӧ вариантсӧ, коді медся матын роч произношение дінӧ.

Зверьяслысь нимъяс гижӧмын сідзжӧ миян правописаниеын эм неыджыд неувязка. Унджык промыслӧвӧй зверь нимъяс миянлы важысянь нин тӧдса роч терминъяс улын, например: тулан — кунича, анча — норка, чул — выдра, низь — соболь, кынь — песец, вӧр кань — рысь, мой — бобр, но ми зілям гижны пыр комиӧн, кӧть мукӧд диалектовӧй терминыс (чул, анча, кынь, низь, мой) и абу ставлы гӧгӧрвоана. Татшӧм случайын кыкнан терминсӧ колӧ пыртны литературнӧй кывйӧ ӧткодь правоӧн. Но мукӧд терминъяссӧ, кӧні мунӧ зэв ыджыд диалектовӧй разнобой, колӧ прӧста вежны роч терминӧн. Пример: ящерица торъя диалектъясын шусьӧ сисьгаг, лёкгаг, пежгаг, чодзув, дзодзув, шонді гусялысь, лов косьтысь; росомаха разнӧй диалектъясын шусьӧ сан, ван, вень, вӧрса пон, рӧсӧмак; стрекоза разнӧй диалектъясын шусьӧ аньӧмакӧ, нӧшъюр, исак-казак, юрсигусь, юрси гусялысь, лов ӧктысь. Татшӧм случайясын медся бур бырӧдны тайӧ разнобойсӧ роч термин пыртӧмӧн.

Сідзжӧ, турунъяс да быдмӧгъяс нимъясын миян ыджыд диалектовӧй разнобой.

Унджык терминъясыс тані подуласьӧны стариннӧй обычайяс да обрядъяс вылӧ, важ религиознӧй суевериеяс вылӧ, сы вӧсна ӧнія томйӧзлы кажитчӧны зэв страннӧйӧсь быдмӧгъяслӧн татшӧм нимъяс: ыж нёнь, кӧч вӧнь, пон кок, ыжман, пон пур, лудік турун, шыр анькытш, шырлибов, бырилли мам, пӧлуднича, кӧк акань, мӧс няк, мылӧг турун, би кыв, сись турун, кольман турун, трасича турун, кӧк бӧж, кӧк тоин, петук чаль, бес кок да с. в. Тайӧяс серти быд диалектын аслыс сикас термин. Тані колӧ, ми думысь, кутчысьны налы соответствуйтысь роч терминъясӧ.

Художественнӧй литератураын этшаджык колӧ употребляйтны геройяслысь нимъяс татшӧм стариннӧй патриархальнӧй начертаниеын, кыдзи Игӧ Ӧлексан, Микол Иван, Васька Сандыр Ануш, Митрей Ӧгаш. Татшӧм нимнас геройяс омӧля запоминайтчӧны читательлы.

«Роч кылысь заимствованиеяс щӧт весьтӧ СССР-са народъяслӧн кывлысь словарнӧй состав озырмӧдӧм, — кыдзи пасйӧ журнал «Большевик» — естественнӧй, закономернӧй да необходимӧй явление. Таын выражайтчӧ ведущӧй роль русскӧй народлӧн да сійӧ культуралӧн СССР-са мукӧд народъяслӧн культура развивайтчӧмын. Сы вӧсна, мый уна научнӧй да политическӧй понятиеяс эмӧсь нин роч кылын, — мыйла жӧ не пыртны найӧс национальнӧй кывъясӧ, кодъясын абуӧсь соответствуйтана кывъяс тайӧ понятиеяссӧ выражайтӧм вылӧ?»*
* «Большевик» журнал, 1951 во, № 8„ стр. 41.

Заимствованнӧй кывъяс коми литературнӧй кывйӧ пырӧны медсясӧ кыдзи выль терминологическӧй кывъяс. Тайӧ — ӧнія коми кывлӧн естественнӧй процесс. Тайӧс кутны либӧ ограничитны нинӧмӧн оз позь. Но колӧ пуктыны пом заимствованиеясын сэтшӧм практикалы, кор авторъяс да переводчикъяс неряшливость вӧсна, дзик ковтӧг коми текстӧ пырӧны роч кывъяс, кыдзи «известно», «должен», «долженӧсь», «замечайтчӧ», «являйтчӧ», «имеитчӧ», «приравняйтчӧ», «создайтчӧ», «изменяйтчӧ», «наблюдайтсьӧ», «замечайтчӧ», «кончайтчӧ» да с. в.

Тайӧ кывъяслысь смыслсӧ позьӧ зэв бура выразитны коми кывъясӧн. Татшӧм кывъяс пыртны некутшӧм коланлун абу.

* * *

Медся запутаннӧй юкӧнӧн миян ӧнія коми орфографияын лыддьыссьӧ слитнӧй да раздельнӧй письмо кузя вопрос. 1938 воын вӧлі вынсьӧдӧма коми орфография кузя выль положение, коді мыйкӧ мында урегулируйтіс вопрос дефиснӧй письмо кузя, но такӧд тшӧтш пыртіс орфографияӧ ыджыд путаница слитнӧй да раздельнӧй письмо кузя, коді сетіс позянлун гижны ӧтлаын быдса композитумнӧй сочетаниеяс (Сыктывкарбердса, <60->  Сыктывдінпомса, нэмджынсайса) да послелогъяс гижны ӧтлаын мукӧд грамматическӧй категорияяскӧд. Тайӧ орфографическӧй положениеяс серти вӧлі 1939 воын лэдзӧма медводдза орфографическӧй словарь, а 1942 воын орфографическӧй словарь лэдзӧма мӧд изданиеӧн, коді ӧні лыддьыссьӧ коми орфография кузя основнӧй да единственнӧй пособиеӧн.

Тайӧ орфографическӧй правилӧясыс серти ӧні ми ӧтлаын гижам дзик самостоятельнӧй кывъяс, кодъяс предложениеын йитсьӧны сӧмын синктаксическӧй связьӧн, кӧть збыльвылӧсӧ найӧ дзик самостоятельнӧй грамматическӧй категорияяс, торъя кывъяс. Кодлы нӧ абу тӧдса, мый коми кылын эмӧсь татшӧм самостоятельнӧй кывъяс: пу — дерево, йыв — вершина. Кор ми кутам сёрни нуӧдны пулӧн вершина йылысь, пулӧн туган йылысь, миян орфография тшӧктӧ гижны пуйыв (пу йыв пыдди). Кор ми шуам «пу йыв», тані понятиесӧ формируйтӧны кык кыв, кодъяс костын предложение пытшкын возникайтӧ синтаксическӧй связь, но сохраняйтчӧ кыдз грамматическӧй категорияяслӧн (торъя кывъяслӧн) самостоятельность. Татшӧм ногӧн 1938 вося положение серти составитӧм орфографическӧй справочникъяс миянлы диктуйтӧны гижны ӧтлаын: пудін (пу дін пыдди), керджын (кер джын пыдди), ведраджын (ведра джын пыдди), дӧскапом (дӧска пом пыдди), коктуй (кок туй пыдди), лыабӧж (лыа бӧж пыдди), лыаюр (лыа юр пыдди) порсьпи (порсь пи пыдди), кӧртзыр (кӧрт зыр пыдди), кокшег (кок шег пыдди), черпу (чер пу пыдди), чертыш (чер тыш пыдди), лэчтуй (лэч туй пыдди). Вот татшӧм сикас сложнӧй кывъяс узаконитіс миян орфография существительнӧй категорияа кывъясын. Татшӧм ногӧн жӧ миян орфографистъяс лӧсьӧдісны сложно-составнӧй кывъяслысь система прилагательнӧй, местоименнӧй, глагольнӧй, причастнӧй да деепричастнӧй категорияяслы, но ми та йылысь сувтлам бӧрынджык.

Вылын вайӧдӧм примеръясысь ми аддзам, мый тані абу ни ӧти сложнӧй кыв, а искусственнӧя йитлӧм кывъяс, кодъяс предложение пытшкын йитчӧны сӧмын синтаксическӧй связьӧн, но оз сливайтчыны, оз превращайтчыны ӧти грамматическӧй качествоӧ. Бӧръя кылыс пыр кольӧ определяемӧй кылӧн, а воддзаыс определяющӧй кылӧн. Тані явӧ тыдовтчӧ ӧти вреднӧй тенденция, мый коми орфографиялӧн авторъяс слитнӧй да раздельнӧй письмӧлысь правописание стрӧитӧны сӧмын синтаксическӧй связьяс вылын, а коми кывлысь грамматическӧй нормаяс найӧ некутшӧма пыдди оз пуктыны и оз кӧсйыны наӧн лыддьысьны.

Та боксянь миян ӧнія орфография дзикӧдз торъялӧма коми кывлӧн грамматическӧй стройысь. Тані явӧ тыдовтчӧ, мый орфографическӧй правилӧяс лӧсьӧдысь авторъяс вывті увлекайтчисны синтаксическӧй сторонаӧн и та вӧсна дзикӧдз вунӧдісны коми кывлысь морфология. Тайӧ порочнӧй практикаыс дзоньнас петӧ Н. Маррлӧн язык дінӧ вульгаризаторскӧй взглядъясысь да сылӧн влияниеысь.

Уна случайын орфографическӧй правилӧяс миян установитӧма абу коми кывлӧн аслас грамматическӧй законъяс серти, а прӧстӧ роч орфографияысь правилӧяс механическоя копируйтӧмӧн. Роч орфографияын кӧ сложнӧй формированиеа кывъяс, кыдз шуам, лесоруб, прибережье, скотовод гижсьӧны ӧтлаын, то миян орфографистъяс узаконитісны, мый тайӧ кывъяслы соответствуйтысь коми кывъяс сідзжӧ колӧ гижны ӧтлаын, а именнӧ: вӧрлэдзысь, берегдор, скӧтвидзысь. Роч кывъяслысь лексическӧй оформление копируйтӧмӧн, ӧні ми гижам ӧтлаын зэв уна кывъяс, на лыдын: нывзон, томйӧз — молодежь, батьмам, аймам — родители, гынсапӧг — валенки, кӧртзыр — заступ, путор — соха, кӧчпи — зайчонок, черпу — топорище, порсьпи — поросёнок, кипыдӧс — ладонь, пыжбӧж — корма, пудін — комель, пуйыв — вершина, туйбок — обочина, катыдпом, кывтыдпом — окраина, лэчтуй, чӧстуй — тропа.

Медым бура освоитны коми орфография, миян велӧдчысьяслы колӧ первой бура овладейтны роч орфографияӧн, а сэсся вӧлисти нин позяс босьтчыны коми орфография велӧдӧмӧ. Велӧдчысьяслы непременнӧ ковмас видзӧдлыны роч орфографияӧ, ковмас кӧ, шуам, гижны коктуй, кипыдӧс, вабергач. Роч орфографияын кӧ тайӧ понятиеясыс обозначайтсьӧны ӧти кывйӧн (след, ладонь, водоворот), то и коми кыв вылын быттьӧкӧ быть колӧ гижны ӧтлаын дзик самостоятельнӧй кывъяс. Мыйла непременнӧ колӧ коми кывъяс гижигӧн сопоставитны найӧс роч кывъяскӧд, например: ватуй — русло, тымус — внутренность, нырвом — лицо, лэчтуй — тропа, ведраджын — полведра, берегдор — прибережье? А миян орфография серти тайӧ быть колӧ.

«Н. Я. Маррӧн да сылӧн последовательясӧн язык йылысь марксистскӧй учение вульгаризуйтӧм да исказитӧм, — индӧ миян партийнӧй руководящӧй печать, — уна национальнӧй республикаясын письменность развивайтан практикаын вайӧдісны грубӧй ӧшибкаясӧдз. Маррлӧн «ученикъяс» игнорируйтлісны национальнӧй языкъяслӧн спецификаӧн, культивируйтісны разнӧй языкъяслысь элементъяс механическӧя гудралӧм, упрощенноя гӧгӧрволісны национальнӧй языкъяс развитиеын русскӧй языклысь ведущӧй роль»*…
* «Большевик» журнал, 1951 во, № 8. стр. 42.

Ӧні ми видзӧдлам, кыдзи миян орфографистъяс определяйтӧны сложнӧй кывъяс. 1942 вося орфографическӧй словарлӧн 12-ӧд страницаысь ми лыддям: «Сложнӧй кывъяс гижсьӧны ӧтлаӧ, кор кык <61->  кыв ӧтлаын сетӧны выль, паськыдджык понятие: нырвом (лицо), тымус (внутренность), кор кык кыв ӧтлаасьӧмӧн сетӧны выль понятие: синва, юрси, вабергач, няньшом, лунтӧв, коктуй, кипыдӧс, кӧрттуй, черинянь».

Ми ог гӧгӧрвоӧ, кутшӧм выль открытиеяс аддзисны орфографическӧй словарь гижысьяс нырвом, тымус, синва, сирва, вабергач, няньшом, коктуй, кипыдӧс кывъясысь? Ми ногӧн, тайӧ стариннӧй коми кывъяслӧн значениеыс пыр на важыс. Миян орфографистъяс трактуйтӧны, мый томйӧз, нывзон, батьмам, аймам ӧтилаын гижигӧн сетӧны быттьӧкӧ выль понятиеяс, роч ногӧн кӧ, молодежь, родители. Вот татшӧм формулировкаяснас ми вель частӧ паныдасям коми орфографическӧй словарь видлалігӧн.

Вайӧдӧм примеръяс серти тайӧ формулировкаясыс вывті нин нескладнӧйӧсь, несуразнӧйӧсь. Сідзкӧ, тайӧ формула сертиыс и колӧ гижны ӧтлаын: пуртдор, чердор, косапу, черпу, пуйыв, юйыв, керпом, дӧскапом, катыдпом, кӧртзыр, лыабӧж, лыаюр, пыжпу, нывзон, понпи, кӧчпи, ведраджын, пугӧр.

Вылын вайӧдӧм кывъяс миян орфография лыддьӧ сложнӧй существительнӧйясӧн, а збыльвылас на пиысь некод оз ладмы сложнӧй кывъяс определение улӧ. Ӧні видзӧдлам орфографическӧй неувязкаяс торъя грамматическӧй категория разделъясысь.

Существительнӧйяс орфография разделын миян слитнӧй да раздельнӧй письмо кузя узаконитӧма татшӧм правилӧ: выв, ув, йыв, дін, дор, сай, весьт, берд, шӧр, кост, водз, пом, бок именительнӧй да винительнӧй падежын лыддьыны найӧс словообразовательнӧй суффиксъясӧн, а мукӧд дас нёль падежын кывбӧръясӧн. Артмӧ сідз, мый тайӧ кывъясыс именительнӧй да винительнӧй падежъясын воштӧны ассьыныс самостоятельность, пырӧны водзын сулалысь существительнӧйлы падежнӧй окончание пыдди, а мукӧд дас нёль падежас найӧ бӧр ловзьӧны, кыдзи самостоятельнӧй кывъяс да бара пӧрӧны кывбӧръясӧ. Босьтам кӧ, шуам, «берегдор» кыв да пондам склоняйтны, сэк кості, кор нуӧдам сійӧс дас квайт падежа лестницаӧд, склоняйтан словосочетание миян куимысь вежлӧ ассьыс правописаниесӧ. Артмӧ сідз, мый именительнӧй падежын гижам ӧтлаын, родительнӧй падежын — торйӧн, винительнӧй падежын — ӧтлаын и мукӧд падежъясын — бара торйӧн. Татшӧм непоследовательнӧй правилӧяс ми ог аддзӧй сэсся некутшӧм мукӧд орфографияысь, миянысь кындзи. Тані мыйкӧ неладнӧ. Мыжаыс тані, дерт, абу коми кывлӧн падежнӧй система, а коми орфографическӧй правилӧяс лӧсьӧдысь авторъяслӧн ӧткымын неувязкаяс. Тані и тыдовтчӧ, мый миян орфографистъяс сложнӧй кывъяс трактуйтӧмын да слитнӧй письмо разработайтӧмын сулалӧны лӧжнӧй туй вылын. Искусственнӧя кывъяс йитлӧм, кодъяс оз йитчыны, тані зэв характернӧя тыдовтчӧ быд боксянь.

Кыдзи жӧ та бӧрын велаласны миян школьникъяс слитнӧй да раздельнӧй письмоӧ, кор ӧти и сійӧ жӧ словосочетаниеяс торъя падежъясын гижсьӧны разнӧй ногӧн: торйӧн и ӧтлаын.

Орфографическӧй правилӧяс серти мыйлакӧ рекомендуйтсьӧ гижны ӧтлаын существительнӧй кыв «пи». Например, кӧрпи, сирпи, ёкышпи, ляпапи, ошпи, ручпи, кӧчпи, кӧзапи да с. в. Тані орфография лӧсьӧдысь авторъяс бара жӧ босьтӧны роч орфографияысь правилӧяс да механическӧя вуджӧдӧны коми орфографияӧ. Роч кылын, кыдз ми тӧдам, козлёнок, зайчонок, лисёнок, медвежонок, цыплёнок, щучка, бычок, ягнёнок кывъяс гижсьӧны ӧти лексемаӧн, кыдзи уменьшительнӧй категорияа существительнӧйяс, а «пи» кыв коми орфографияын дзик нинӧмла гижны ӧтлаын.
Орфография правилӧяс серти пу нимъясын «пу» кыв (кыдз пу, коз пу, пелысь пу, бадь пу) рекомендуйтсьӧ гижны торйӧн, а мыйла кӧ пипу, ловпу, жовпу, тусяпу тшӧктӧны гижны ӧтлаын. Кӧні тані последовательностьыс? Миянлы яснӧ, мыйла колӧ гижны ӧтлаын жӧникпу, невестапу, моньпу, зятьпу, а мыйла ӧтлаын гижны косапу, черпу, багырпу? Вот тайӧ дзик абу гӧгӧрвоана.

Коми существительнӧйяс категорияын эм «джын» кыв, коді сетӧ самостоятельнӧй понятие. Но орфографистъяс тайӧ кывлӧн самостоятельность йылысь сомневайтчӧны и тшӧктӧны гижны тайӧ кывсӧ мукӧд существительнӧйяскӧд ӧтлаын — воджын, лунджын, мешӧкджын, ведраджын, бӧчкаджын. Тані бара жӧ механическӧя копируйтсьӧ русскӧй орфографияысь правилӧ, кӧні полгода, полдня, полмешка, полведра, полбочки закономернӧя гижсьӧны ӧтлаын, но половина года, половина бочки пыр гижсьӧны торйӧн. Ми ногӧн, «джын» кыв пыр колӧ гижны торйӧн.

Прилагательнӧй категорияа кывъяс гижӧмын, торйӧн нин качественнӧй прилагательнӧйяс гижӧмын, кодъяс обозначайтӧны предметъяслысь рӧм да цвет, миян орфографистъяс узаконитісны татшӧм прилагательнӧйяс гижны ӧтлаын, кыдзи сложнӧй кывъяс. Тайӧ правилӧ серти ӧні ми гижам ӧтлаын татшӧм кывъяс: турунвиж, кольквиж, лӧзгӧрд, пемыдгӧрд, кельыдлӧз, пемыдлӧз да с. в. Тані ми бара жӧ искусственнӧя йитлам дзик самостоятельнӧй кывъяс. Чим гӧрд, чим лӧз кӧ гижам ми торйӧн, мыйла нӧ гижны ӧтлаын сьӧдгӧрд, пемыдгӧрд, кельыдгӧрд, югыдгӧрд, кор тані чим гӧрд гӧрдсянь югыдгӧрдӧдз постепенно петкӧдлыссьӧ цветъяслӧн да рӧмъяслӧн переходъяс? Вылын индӧм кывъяслӧн воддза юкӧныс лоӧ определениеӧн бӧръя юкӧныслы. Ми тані прӧстӧ полам, мый торйӧн гижигӧн вермасны быттьӧкӧ путайтны, код цветыс жӧ татшӧм словосочетаниеын главнӧйыс (первенствующӧйыс).

Существительнӧй категорияа кывъяскӧд <62->  кӧ миян орфография век жӧ разрешайтӧ послелогъяс (ув, дор, выв, сай, берд, дін, йыв, весьт, шӧр, кост, водз, пом, бок) гижны дас нёль падежын торйӧн, то прилагательнӧй категорияа кывъясын ставсӧ тшӧктӧ гижны ӧтлаын, например: нэмджынсайса, челядьдырся, пӧрысьдырся, туйдорса, туйбокса, войнабӧрса, войнаводзса, карбердса, пудінса, зорӧдвесьтса, туйсайса, пуйывса, районувса, вежонкостса, лункостса, катыдпомса. Тайӧяс лыддьыссьӧны сложнӧй прилагательнӧйясӧн. Ми ногӧн, некутшӧм сложнӧй прилагательнӧйяс тані абу. Тані орччӧн сулалӧны кык самостоятельнӧй кыв, кодъяс йитчӧны сӧмын синтаксическӧй связьӧн, но ӧта-мӧдыскӧд оз сливайтчыны. Нинӧмла найӧс гижны ӧтлаын.

Сідзжӧ дзик нинӧмла прилагательнӧй категорияясын гижны ӧтлаын татшӧм кывъяс: сяма, нога, сикас (кыкпӧлӧс, куимсикас, аслыспӧлӧс, аслыснога, унанога).

Миян орфографияын узаконитӧма бӧръя кадӧ гижны ӧтлаын неопределеннӧй местоимениеяс — кодсюрӧ, мыйсюрӧ. Роч орфографияын, например, татшӧм местоимениеяс (кое-кто, кое-что) гижсьӧны дефис пыр.

Миянлы кажитчӧ, дзик нинӧмла гижны ӧтлаын моз, кості, тырйи, чӧж деепричастнӧй кывъяскӧд, кыдзи мунігмоз, уджалігкості, мунігкежлӧ, йӧктігтырйи, ветлігмоз, лыддьысигчӧж, сьылігмоз.

Абу яснӧ, мыйла колӧ гижны ӧтлаын «ни» частица пыр формируйтчысь наречиеяс, кыдзи синнипель, кутшникотш, рутшниратш, рыдзнирадз? Отрицательнӧй частица «ни» оз ӧтлаӧд, а торйӧдӧ тані.

Некутшӧм коланлун абу, ми ногӧн, гижны ӧтлаын татшӧм наречиеяс: кыдзсюрӧ, корсюрӧ, кӧнсюрӧ, кытчӧсюрӧ, кытсюрӧ. Правильнӧджык татшӧм кывъяс гижны роч орфография серти дефис пыр, кыдзи, например. гижсьӧны кое-где, как-нибудь, где-нибудь. Сідзжӧ дзик нинӧмла гижны торйӧн татшӧм кывъяс: мыйкӧ дыра, мыйкӧ мында. Тайӧясӧс колӧ гижны дефис пыр.

Миянлы сідзжӧ абу гӧгӧрвоана, мыйла колӧ гижны ӧтлаын кык кывйӧн обозначайтан татшӧм наречиеяс: кыкногӧн, мӧдногӧн, кыкпӧрйӧ, мудзпырысь, кыкпӧвстӧн, нёльпӧв, витпӧв. Роч кывйын кӧ двояко, иначе, дважды гижсьӧны ӧти лексемаӧн, миянлы нинӧмла тайӧс копируйтны.
Тані колӧ шуны, мый слитнӧй да раздельнӧй письмо кузя правописаниеын миян путаницаыс, неразберихаыс вывті уна.

Быд орфографияын основнӧй и ведущӧй принципӧн овлӧ, мый быд кыв гижсьӧ торйӧн. Татшӧм принцип серти стрӧитсьӧ быд литературнӧй кывлӧн орфография. Сӧмын миян коми правописаниеын аслыссикас принципъяс да правилӧяс, и дзик самостоятельнӧй значениеа кывъяс гижам ӧтлаын
1938 восянь, кор вӧлі вынсьӧдӧма тайӧ орфографическӧй правилӧяссӧ, миян коми орфографияын зэв этша колины прӧстӧй кывъяс, колины сӧмын сложнӧй существительнӧйяс, сложнӧй прилагательнӧйяс, сложнӧй числительнӧйяс, сложнӧй наречиеяс. Кызвын определительнӧй кывъяссӧ вӧлі узаконитӧма гижны существительнӧй кывъяскӧд ӧтлаын (емпыс, емйыв, чертыш, черпу), кызвын послелогъяссӧ гижны сідз жӧ ӧтлаын сійӧ кывъясыскӧд, код бӧрын найӧ сулалӧны. Весиг вӧлі лишитӧма самостоятельнӧй существование вылӧ гражданскӧй правоясысь сэтшӧм самостоятельнӧй кывъяс, кыдзи: дор (около, край), шӧр (средина, центр), пом (вершина, окраина, конец), выв (верх, поверхность), бан (лицевая сторона), бок (бок, направление, сторона), дін (около, нижний конец, комель), ув (низ, под), тыр (полон, полный), джын (половина), ныр (носовая часть, передняя сторона), бок (край, обочина, сторона), бӧж (нижняя сторона, хвостовая сторона, хвост), мыш (спина, тыльная сторона, горбовина), тыш (тыльная сторона), водз (перед, передняя часть), весьт (в направлении), чӧж (в продолжение, на протяжении), кежлӧ (ко времени, к моменту).

Грамматически ӧтмоза формируйтчӧм кывъяслы обычно вырабатывайтсьӧны ӧткодь орфографическӧй правилӧяс. Гижны кӧ, шуам, кипыдӧс ӧтлаын, то и кимыш колӧ гижны ӧтлаын, чердор кӧ гижам ӧтлаын, то и чертыш колӧ гижны ӧтлаын. Миян орфографияын та боксянь полнӧй произвол. Ми вӧчим 1942 вося коми орфографическӧй словарысь татшӧм кывъяслысь выборка и вайӧдам тані пример пыдди.

Пиньтуй да китуй гижсьӧны ӧтлаын, а чунь туй гижсьӧ торйӧн; кипыдӧс гижсьӧ ӧтлаын, а кок пыдӧс, юр пыдӧс — торйӧн; кокшег да кокчӧр гижсьӧны ӧтлаын, а кок чунь — торйӧн; пу зыр гижсьӧ торйӧн, а кӧртзыр — ӧтлаын; коктуй гижсьӧ ӧтлаын, а лызь туй — торйӧн; коса вороп гижсьӧ торйӧн, а косапу, черпу — ӧтлаын; лыабӧж, пыжбӧж гижам ӧтлаын, а син бӧж — торйӧн; сойборд гижам ӧтлаын, а ныр борд — торйӧн; лунвож, войвож гижам ӧтлаын, а ю вож, туй вож, додь вож — торйӧн; лэбын пом, додь вож пом гижам торйӧн, а керпом, майӧгпом — ӧтлаын; пу агас, пу додь гижсьӧны торйӧн, а пугӧр — ӧтлаын; ордлы да черлы гижсьӧны ӧтлаын, а юр лы, вӧв лы — торйӧн; скӧтвидзысь да вӧрлэдзысь гижсьӧны ӧтлаын, а кӧр видзысь, кага видзысь, мӧс видзысь — торйӧн; синлыс гижам ӧтлаын, а син лап да син бӧж — торйӧн; вила вож гижсьӧ торйӧн, а коквож — ӧтлаын; унавевся гижсьӧ ӧтлаын, а уна суда — торйӧн; дӧрӧм мыш гижсьӧ тӧрйӧн, а кимыш — ӧтлаын; пу сьӧмӧс гижсьӧ торйӧн, а лунсьӧмӧс — ӧтлаын; пель вуж гижсьӧ торйӧн, а пельйыв — ӧтлаын; <63->  пев пом гижсьӧ торйӧн, а чуньпом — ӧтлаын. Шег кыв словарын лыддьыссьӧ самостоятельнӧй кылӧн, а кокшег кывкӧд сійӧс тшӧктӧны гижны ӧтлаын. А кутшӧм нӧ мӧд шег нӧшта эм? «Вез» кыв сідзжӧ словарын лыддьыссьӧ самостоятельнӧй кылӧн, а чераньвез тшӧктӧны гижны ӧтлаын. А кор сэсся везсӧ кутам гижны торйӧн?

Ми тані сэсся ог мӧдӧ водзӧ вайӧдавны примеръяс. Найӧс позьӧ вӧлі эськӧ вайӧдны сёясӧн на. Тайӧ примеръясыс зэв нагляднӧя петкӧдлӧны, мый орфографическӧй словарь лӧсьӧдысь авторъяс асьныс дзикӧдз дзугсьӧмаӧсь асланыс правилӧясӧ. Справочник юкӧнын установитӧм кызвын правилӧяс уничтожайтчӧны словарын вайӧдӧм кывъяслӧн гижанногӧн. Кыдзи тайӧ справочник серти гижны орфографически правильнӧя? Кутшӧм авторитет вермас лоны татшӧм орфографическӧй словарлӧн? Некутшӧм оз. Сійӧ сӧмын дезориентируйтӧ грамотнӧя гижӧмысь.

Кымын кыв ми эг вайӧдлӧ тані орфографическӧй справочникъясысь, кодъясӧс миян орфография лыддьӧ сложнӧй кывъясӧн, но на пиысь ми эг аддзӧй ни ӧти сложнӧй кыв, медым найӧс гижны ӧтлаын.

Сложнӧй кывъяс збыльысьсӧ эмӧсь коми кылын, кыдз шуам шырби, балябӧж, (затыльно-шейная часть головы), уджйӧз, мырпом (морошка), понпуш, коляоз (поленика), морттуй, кодзувкот (муравей). Тайӧяс дінӧ нӧшта позьӧ содтыны словообразовательнӧй суффиксъяс ин, лун, тор пыр артмӧм составнӧй кывъяс, кыдзи оланін, турунаин, бурлун, коланлун, вӧчантор, пызьтор да с. в. Тайӧяс збыльысь лоӧны сложно-составнӧй кывъясӧн, но татшӧм кывъяс коми сёрниын сравнительно абу уна.

Ми весиг ог лыддьӧ сложнӧй кывъясӧн и чайтам, мый колӧ гижны торйӧн татшӧм кывъяс: катша син (ромашка), ур бӧж (хвощ), ош сэтӧр, ур тшак, кӧч гоб, тури пув, сьӧла оз. Некутшӧм путаница и двусмыслица оз ло, ми кӧ татшӧм сикас кывъяс кутам гижны торйӧн. Этша ӧмӧй роч кылын татшӧм терминыс, кыдзи волчья ягода, кукушкин лён, анютины глазки, адамова голова, но найӧс жӧ гижӧны торйӧн; сӧмын гижсьӧны ӧтлаын сійӧ случайясын, кор ӧтлаасьӧм кыв юкӧнъяс воштӧны грамматическӧй оформлениесӧ, например, лисохвостка, дурнопьян да с. в.

Дефиснӧй письмо боксянь коми правописаниеын ӧні порядокыс унджык, кор став частицасӧ заводитім гижны торйӧн, дефистӧг. Сӧмын абу гӧгӧрвоана, мыйла ми ӧнӧдз гижам дефис пыр ӧти-кӧ, мӧд-кӧ, коймӧд-кӧ, нёльӧд-кӧ кывъяс. Рочӧн кӧ быть колӧ во-первых, во-вторых, в-третьих гижны дефис пыр, коми кывйын тайӧ случайын дефис пыр гижны нинӧмла.

Дефис пыр колӧ гижны сӧмын ӧти падежын сулалысь, повторяйтчан кывъяс: керка-карта, лӧз-лӧз кымӧр, кузь-кузь пу, лунӧн-лунӧн ветлӧ, вой-вой руньялӧ, сідз-сідз шуа, тинь-тинь кылыштіс. Но дзик нинӧмла гижны дефис пыр разнӧй падежъясын сулалысь повторяйтчан кывъяс: керкаысь керкаӧ, лунысь лун, лунысь лунӧ, выльысь выль, войысь войӧ, ыджыдысь ыджыд, крепыдысь крепыд, мичаысь мича.

Дзик некутшӧм помка абу дефис пыр гижны татшӧм кывъяс: воӧн-джынйӧн, арӧн-джынйӧн, ведраӧн-джынйӧн. Тайӧ произвольнӧй правилӧ.
Кор кык кыв сетӧны собирательнӧй значение, сэк быть колӧ гижны дефис пыр быд случайын, например: керка-карта, катша-рака, чой-вок, кӧм-паськӧм. Но некутшӧм исключение тані оз позь сетны аймам, батьмам, нывзон, видзму кывъяс гижӧмлы.

Ми ногӧн оз ков гижны дефис и неопределённӧй значениеа числительнӧйяс костын кыкпӧрйӧ, кор неопределённостьыс сідз нин обозначайтсьӧ ӧ частицаӧн. Ми ӧнӧдз татшӧм кывъяссӧ гижлім тадзи: вит-ӧ-квайт, кызь-ӧ-комын, а колӧ гижны вит-ӧ квайт, кызь-ӧ комын.

Эмӧсь неувязкаяс коми орфографияын и фонетика боксянь.

Миянлы, например, ӧнӧдз абу гӧгӧрвоана, мыйла прилагательнӧй кывъяс ми гижам первоначальнӧй формаын: посни, векни, вӧсни, а сравнительнӧй да уменьшительнӧй степеньын гижам посньыдик, посньыджык, векньыдджык, векньыдик, посньыдик, посньыдджык. Мыйла колӧ тайӧ разнобойыс?

Татшӧм жӧ неувязка паныдасьӧ додюв, дадюв, ӧшинюв, бадюв кывъяс гижӧмын. Тадз миянӧс заставляйтӧ гижны ӧнія орфография винительнӧй падежын, а местнӧй падежъясын допускайтӧ гижны: додь улын, дадь улын, ӧшинь улын, бадь улын. Колӧ гижны коми кывлӧн фонетическӧй нормаяс серти бадьув, ӧшиньув, додьув.

Вылын вайӧдӧм примеръяс зэв нагляднӧя петкӧдлӧны ӧнія коми орфографиялысь непоследовательность слитнӧй да раздельнӧй письмо кузя.

* * *

«Младописьменнӧй языкъяслӧн уна грамматическӧй пособиеясын, — индӧ журнал «Большевик», — ӧти и сійӧ жӧ кывсӧ, оказывайтчӧ, относитӧны некымын части речи дінӧ. Сідз, например, бурято-монгольскӧй грамматикаясын кыв «модон» — «дерево» — оказывайтчӧ относитӧны то существительнӧйяс, то прилагательнӧйяс категорияӧ. Татшӧм хаос вӧснаыс национальнӧй языкъяслӧн учебнӧй грамматикаяс окажитчисны зэв усложненнӧйӧсь да запутаннӧйӧсь».*
* «Большевик» журнал, 1951 во, № 8, стр. 44.

Та боксянь миян коми языковедениеын абу жӧ благополучнӧ. Торъя части речи классифицируйтӧмын да найӧс ӧта-мӧдысь торйӧдӧмын миян и ӧнӧдз на зэв ыджыд путаница.  <64->

Та вылӧ, дерт, вӧліны серьёзнӧй помкаяс сы боксянь, мый бӧръя дас воӧ миян дзикӧдз дугдылісны занимайтчыны морфологияӧн, вывтіджык увлекайтчисны синтаксическӧй связьясӧн.

Миян ӧнӧдз на абу яснӧ существительнӧй да прилагательнӧй кывъяс костын точнӧй граница. Босьтны кӧ пример пыдди татшӧм словосочетаниеяс: пу керка, пыж ныр, кӧрт пач, ӧшинь рама, ем йыв, кучик сапӧг, ми пӧсь петтӧдз вермам споруйтны, но ог вермӧ докажитны существительнӧйясӧн или прилагательнӧйясӧн лоӧны тайӧ кыв сочетаниеясас пу, пыж, ныр, кӧрт, ӧшинь, кучик? Тайӧ неясность вӧснаыс миян практикаын и артмис сэтшӧмторйыс, мый миян орфографистъяс узаконитісны гижны татшӧм словосочетаниеяс ӧтлаын, например: лыабӧж, пуйыв, юйыв, керкаджын, кокшег, кипыдӧс.

Абу сідзжӧ твердӧй разграничение существительнӧй да наречиеяс костын. Ӧтияс лыддьӧны, мый местнӧй падежъясын сулалысь предметнӧй да именнӧй категорияяс — существительнӧй кывъяс, а мукӧдъяс тайӧясӧс лыддьӧны наречиеӧн.

Ӧткымынъяс важысянь лыддьӧны, мый коми кылын абуӧсь деепричастиеяс да причастиеяс, а налысь функцияяссӧ быттьӧ выполняйтӧны наречиеяс да прилагательнӧйяс. Мукӧдъяс лыддьӧны, мый коми кылын эмӧсь причастиеяс и деепричастиеяс. «Орфографическӧй словарь» (1942 во) составитысь авторъяс, например, татшӧм кывъяс: бӧчкаджын, ведраджын, мешӧкджын лыддьӧны существительнӧйясӧн, а бӧчкатыр, ведратыр, мешӧктыр — наречиеясӧн. Кӧн тані последовательностныс?

«Коми орфография правилӧяс» (1937 во) гижысь авторъяс сэтшӧм кывъяс, кыдзи муніг, сёиг, сьыліг, ворсіг лыддьӧны наречиеясӧн, а мукӧдъяс — деепричастиеясӧн. Сьылігтырйи, мунігмоз, воигкежлӧ, уджалігчӧж кывъяс «Орфография правилӧяс» гижысь авторъяс трактуйтӧны наречиеӧн, а «Орфографическӧй словарь» гижысь авторъяс — деепричастиеӧн.

Изобразительнӧй кывъяс (жмот пуксис, шляв киссис, ляп-ляп уси, гиль-голь жугалі, грыма-грама кылӧ, грым-йирк уси) осторожнӧйджык лингвистъяс некутшӧм грамматическӧй категорияӧ оз относитны, а прӧстӧ найӧс шуӧны «изобразительнӧй кывъясӧн». Мукӧдъяс относитӧны наречиеяс категорияӧ. Орфографическӧй словарлӧн авторъяс жӧ (1942 во) став изобразительнӧй кывъяссӧ пӧртісны глаголъясӧ, а мукӧдсӧ нимтісны сложнӧй изобразительнӧй глаголъясӧн. Татшӧм ногӧн пыртӧма путаница глаголъяс да наречиеяс костын.

Кыдзкӧ кыв ӧткымынъяс относитӧны наречие категорияӧ. «Словарлӧн» авторъяс тайӧс лыддьӧны вводнӧй кылӧн.

Сідзкӧ кыв ӧтияс лыддьӧны союзӧн, мӧдъяс — кӧ частицаа наречиеӧн, а коймӧдъяс — вводнӧй кылӧн.

Та серти тыдовтчӧ, мый грамматическӧй категорияяс ӧта-мӧд костас торйӧдӧмын зэв на уна неяснӧй вопросъяс миян грамматикаын. А кор абу точнӧй грамматическӧй классификация, сэк оз вермы лоны точность правописаниеын. Та вылын колӧ на серьёзнӧя уджавны.

И. В. Сталинлӧн языкознание кузя выдающӧйся уджъяс петӧмсянь колис нин кадыс во саяс. Сталин ёрт аслас уджъясын индіс миянлы регыдджык мездысьны языковедческӧй наукаын марристъяслӧн вульгаризаторскӧй теорияысь да налӧн колясъясысь. Тайӧ индӧдыс веськыда инмӧ и миян коми языковӧй строительство дінӧ. Бӧръя дас воӧ вӧлі лэдзӧма не этша книгаяс-учебникъяс коми кыв кузя, кодъясӧс гижӧма Н. Маррлӧн сідз шусяна «выль учение» подув вылын.

Миян коми языковӧй строительство водзын первоочереднӧй могӧн ӧні сувтӧ: уточнитны коми кывйын грамматическӧй категорияяс классифицируйтӧм, выльысь видзӧдлыны коми орфография разделысь вопрос слитнӧй да раздельнӧй письмо кузя и матыса кадӧ лэдзны орфографическӧй словарь.