Коми кывтӧдӧм

Авторыс Цыпанов Йӧлгинь.
Воддза вариант («Аснимысь — нимталана эмакыв») йӧзӧдӧма «Коми му» газетын 2011.04.5., 46 № : 6.

Миянгӧгӧрса олӧмысь став эмторсӧ, лоӧмторсӧ кывйын медся тыдаланаа пасйӧны эмакывъяс. Шуам, пызан кывйӧн ми шуам гортса кӧлуйысь зэв коланатор, мый вылӧ ми пукталам сёян-юан, сы вылын гижам. Пызаныс вермас лоны быдпӧлӧс, пуысь и кӧртысь, гӧгрӧс и кузьмӧс, ичӧт и ыджыд. Татшӧм кывъясыс пасйӧны зэв уна ӧтсяматор. Мукӧд эмакывйыс нинӧм оз нимты, а сӧмын индӧ мыйкӧ либӧ кодкӧ вылӧ да торйӧдӧ сійӧс мукӧд эмторъясысь. Шуам, Матьвей ним торйӧдӧ сійӧс новлысьсӧ мукӧд айлов сикаса йӧзысь да сӧмын индӧ кутшӧмкӧ ӧти айморт вылӧ. Тайӧ аснимсӧ вермӧ новлыны зэв уна быдсяма айлолыс, бурыс и лёкыс, кузьыс и кызыс, мичаыс и мисьтӧмыс. Татчӧ вайӧдӧм пызан кывйыс пырӧ нимталана эмакыв лыдӧ, а Матьвейыс аснима, ономастика эмакыв лыдӧ.

Кывтуялысьяс важӧн нин казялӧмаӧсь, мый морт сёрниын тайӧ кык ыджыд чукӧрыс век ӧта-мӧдсӧ озырмӧдӧны. Шуам, зэв уна асним подулас вӧлӧма коркӧ важӧн нимталана эмакыв, кодӧн йӧзыс пондӧмаӧсь вӧдитчыны ним туйын.

Босьтам кӧть Петыр ним. Артмӧма «из» вежӧртаса πετρος грек эмакывйысь да паськалӧма уна кывйӧ, ӧткодяв лат. Petrus, англ. нем. Peter, фин. Pekka, исп. Pedro. (Суперанская 2005 : 177). Коми кывйын оланпас ногӧн кывшӧрса консонант тэчассӧ жугӧдӧ сэтчӧ пырысь ы шы: Пётр ↔ Петыр, ӧткодяв удм. Петыр, венг. Péter.

Корсюрӧ ним артман подулас овлӧ дженьыдик сёрникузя. Шуам, быдӧнлы тӧдса коми Сус, мукӧд кывйын Исус, важроч кывйын Иисус айлов ним воӧма грек кывйысь, а сэні Ἰησοῦς кывйыс — важ еврей, иврит кывйысь пырӧмтор. Веськыд вежӧртасыс יהושע /йеhошу́а/ кывйыслӧн вӧлӧма «енмыс мездас», ӧткодялӧм могысь, латин, англи, немеч кывъясын Jesus, испан кывйын Jesus /Хесус/, араб кывйын Иса (Суперанская 2005 : 117).

Дай коми кывйын став важ коми нимсьыс тыдалӧны эмакывъяс, шуам, Туган, Кӧч, Тар, Зарань. Татшӧм серпасыс тшӧтш пемӧс нимъясын, шуам, кань нимъясын: Сьӧд, Пытш, Мича, Изшом, Дыш.

Кӧть, гашкӧ, оз сэтшӧм тшӧкыда, но аснимъяс тшӧтш вуджалӧны нимталана быдлунъя эмакывйӧ, найӧ пондӧны нимтыны либӧ серпасавны зэв унатор, эмторъяс либӧ ловъяторъяс. Видлӧг пыдди вайӧдам рентген кыв, коді артмӧма немеч физиклӧн нимысь. Рентген Вильгельм Конрад овлӧма 1845-1923-ӧд воясӧ. Важ гижӧд кывъясын татшӧм кывворыс абу этша, а эмӧсь-ӧ татшӧм артманнога кывъясыс перым войтыръяслӧн сёрниын? Тайӧ юалӧмсӧ буретш пуктам ас водзаным тайӧ гижӧдас.

Уна кывйысь этимология кывкудъяс видлалӧм бӧрын позьӧ вӧлі казявны, мый татшӧм кывъясыс артмалӧмаӧсь куим нырвизь серти. Со найӧ:

• медводдза нырвизь: иннимысь артмӧ быдлунъя эмакыв;
• мӧд нырвизь: морт нимысь/овысь артмӧ быдлунъя эмакыв;
• коймӧд нырвизь: пемӧс нимысь артмӧ быдлунъя эмакыв.

Видлалам лыддьӧдлӧм нырвизьяссӧ да налы лӧсялана чукӧртӧмторсӧ.

1 нырвизь. Уна сёрнитыся, ыджыд кывъясын татшӧм кывворыс артмӧма вель уна. Казьтам татчӧ куимӧс: библиа, конняк да шампанскӧй.

Библия кыв вуджӧма рочӧ ХV-ӧд нэмӧ латин кывйысь, а сэтчӧ локтӧма грек кывйысь, кӧні бергалӧма уна лыдын, ӧтка лыда пертасыс вӧлӧма βιβλίον «небӧгтор». Ки помысь гижана небӧг вежӧртаса кывйыс артмӧ Бейрутсянь неылын куйлысь Библос кар нимсянь, буретш тайӧ карсьыс ваявлӧмаӧсь важӧн папирус.

Конняк, рочӧн коньяк ним артмӧма прансуз кывйын да паськалӧма уна кывйӧ, артмӧма Cognac кар нимсянь. Сэні быдтылӧмаӧсь аслыспӧлӧс, торъя винатусяпу сикасъяс.

Шампанскӧй кыв пертас сертиыс, дерт, чиг роч, но кыввужйыс тшӧтш артмӧма иннимысь. Шампань (Champagne) – Францияса ӧти дорму, коді важысянь нималӧ быгъя винаясӧн. Мукӧд кывъясын татшӧм вина пасъян кывъясыс тшӧтш юргӧны ӧтмоза, шуам, удмурт кывйын шампанской, мари ногӧн шампанский, эрзя кывйын шампанской, суомиын samppanja. Сӧмын абу быд кывйын тадзи. Шуам, венгръяс шампанскӧйсӧ шуӧны ас ногыс – pezsgő, финн кывйын тшӧтш эм ас kuohuviini кыв.

Удмурт кывйын видлалан сикаса эмакывйыс зэв уна, тайӧ на кывйын зэв аслыспӧлӧстор. Позьӧ шуны, татшӧм кывйыс налӧн зэв уна, ӧд удмурт кывйын быд оланін (грезд-сикт, овмӧдчӧмин-кар) нимысь позьӧ артмӧдны эмакывъяс, кодъяс сёрниын век бергалӧны уна лыдын да пасйӧны сэтчӧс оланінъясын олысьясӧс, шуам Глазкар → глазкаръёс «Глазов карын олысьяс», Сыктывкар → сыктывкаръёс «Сыктывкарын олысьяс». Содтӧд видлӧгъяс: Ваньзэ алнашъёс тодо «Ставсӧ Алнаш сиктсаяс тӧдӧны», Ӝоген ижъёс лыктозы «Регыд ижкарсаяс локтасны». Гижӧны татшӧм эмакывъяссӧ ичӧт шыпассянь. Татшӧм эмакывъясыс пырӧны pluralia tantum эмакыв лыдӧ.

Комиысь казялі сӧмын ӧти татшӧм кыв. Тайӧ уселон, коді артмӧма коми кывйын 20-30-ӧд воясӧ УСЕВЛОН роч дженьдӧдӧм иннимысь, тырвыйӧ нимыс «Управление северных лагерей особого назначения». Татшӧм веськӧдланіныс Коми муын вӧлӧма абу дыр, подулалӧмаӧсь сійӧс 1929-ӧд вося лӧддза-номъя тӧлысь 28-ӧд лунӧ, а пӧдлалӧмны 1931-ӧд вося лӧддза-номъя тӧлысь 6-ӧд лунӧ (юӧртіс Н. А. Морозов). 1961-ӧд вося «Комиа-роча словарын» тайӧ кывйыс абу, а 2000-ӧд вося «Коми-роч кывчукӧрын» пыртӧмаӧсь уселон да уселонеч кывъяс, налысь кык вежӧртас торйӧдӧмӧн: 1) заключенный, осужденный; лагерник разг.; ~ гӧтыр жена заключенного 2) перен. плохо одетый, оборванец (КРК 689). Дерт, кывйыс воддза вежӧртасас ӧні оз нин бергав сёрниын, мӧд вежӧртасыс ловъя, тшӧкыда бергалӧ йӧз сёрниын кызвынсӧ сэтшӧм сиктсёрниясын, кыті важӧн подӧн нуӧдлісны пуксьӧдӧмаясӧс да кодъяс гӧгӧрын вӧліны лагеръяс. Видлӧгъяс: Мый нӧ пасьтасьӧмыд уселон моз?; Кыдзи тэ сэтшӧм уселоныскӧд век партитчан, асьтӧ янӧдан?

2 нырвизь: морт нимысь/овысь артмӧ быдлунъя эмакыв. Татшӧм кывворыс мукӧд кывйын вель уна, на пиысь матӧ ставыс пырӧма рочӧ да сы пыр и финн-угор кывъясӧ. Казьтам татчӧ некымынӧс, найӧ артмӧмны шочджыкасӧ мортлӧн нимысь, тшӧкыдджыкасӧ овысь.

Босьтам паськыда тӧдса хам кыв. Ӧнія вежӧртасыс кывйыслӧн «вежавидзтӧм морт, лёк вома, арттӧм», артмӧма зэв важӧн нин грек кыв подув вылын, медводз сэні вӧлӧма библияса Хам айлов ним. Тайӧ Хамыс лёкысь сералӧма аслас Ной айыслӧн пасьтӧм мыгӧр вылас да та вӧсна паськыда кывсьӧма аслас вежавидзтӧмлун вӧснаыс.

Морт овысь артмӧм эмакывъяс кызвынсӧ артмӧны стӧч наукаясын да техникаын. Вайӧда татчӧ некымынӧс: дизель — пытшкын сотчан моторъяслӧн сикас (эмакывйыс артмӧма Дизель немеч инженер овысь; маузер — биӧн лыйлан ӧружйӧлӧн торъя сикас, винтовка да ичӧт лыян (эмакывйыс артмӧма Маузер немеч инженер-вокъяслӧн овысь); ватт — вынйӧрлун мурталан единица (эмакывйыс артмӧма Дж. Уатт англияса физиклӧн овсьыс); ом — электровынвилӧн сопротивление мурталан единица (эмакывйыс артмӧма Ом немеч физиклӧн овысь).

Роч кывйын татшӧм ас эмакывйыс этша, ӧд роч овъяс вель кузьӧсь, шуам, Ломоносов, Менделеев, Ковалевская, Бехтерев. Мӧд помкаыс тшӧтш тӧдса: россияса наука эз вӧв мусярын медшӧр пыдди, а сӧвет кадӧ вӧлі йӧршитчӧ ас пытшкас. Татчӧ позьӧ вайӧдны калаш / калашников автоматъяс сикас пасйысь эмакыв, макар / макаров ичӧт лыянъяслӧн торъя сикас (кывъясыс артмӧны енбиа роч инженеръяслӧн овъясысь).

Коми кывйын овъясысь артмӧм выль эмакывъяс, тӧдӧмысь, абуӧсь, а мортнимысь артмӧмыс медся этша вылӧ кык. Найӧ бергалӧны йӧз сёрниын да кутӧны омӧльтана вежӧртассикас. Тайӧ парпонь «дыш, дыш рунь, дышӧдчысь» вежӧртасын да малань «ньӧжмыд морт, дыр ноксьысь, кыпавтӧм морт» вежӧртасын. Тайӧ эмакывъясыс оз индыны торъя морт вылӧ, найӧ донъялӧны сійӧс, эмакывъяс сулавлӧны уна лыдын, вежлӧгасьӧны, шуам кӧть, — Кодӧс нӧ кӧсъян корны, Попов вокъясӧс? Найӧ ӧд нэмӧвӧйся парпоньяс; — Васяыс ӧд сэтшӧм малань, он ли мый тӧд? Тайӧ кык эмакывсӧ абу пасйӧма коми-роч кывкудъясӧ, кӧть и йӧз сёрниын бергалӧны вель тшӧкыда. Сьӧкыд шуны, мыйла буретш Парпонь ним подув вылын артмӧма тайӧ выль вежӧртаса кывйыс. Ачыс ним артмӧмыс дышлун вылӧ оз инды. Парпонь < роч Парфен, Парфён < вичкославяна кывйын Парфений < грек кывйын Παρθένιος : παρθένος /парфенос/ «дзонь, вӧрзьӧдлытӧм». Видлӧг. Мам-батьыслы зэв вӧлӧма сьӧкыд Парпонь нима писӧ крестьянскӧй уджӧ велӧдны (Некрасов (Гамса) 2002 : 38). Дерт, подувнас вӧлӧма коми кывйын нин дыш Парпонь зумыд кывтэчас, шуам кӧть, Мамыс шуӧ Микулайлы: — Тэ тай нӧ дыш Парпонь. Абу-й ветлӧмыд совхозад морковтӧ керны (Чушканзі. — 2002. — 8 № : 5 лб.).

Татшӧм серпасыс тшӧтш малань кывкӧд: Малань < роч Малáнья, Меланья < вичкославяна кывйын Мелания < грек Μελανή : μελανία /мелания/ «сьӧд», ӧткодялӧм могысь Melanіe /Мелани/. Вермас лоны, Малань ним пертаслӧн маласьны кадакывкӧд матыссалун вӧснаыс и сӧвмӧма выль вежӧртасыс, шуам кӧть, перым коми гижӧд кывйысь Видас сійӧ бригадир: «Маласян, кыдз Мáлань бабӧ! Этадз тэ тшыгйӧн миянӧс виян!» (Климов 1997 : 172). Ӧнія комияс малань кывнас серпасалӧны, дон сетӧны эньловъясӧс и айловъясӧс ӧткодя.

3 нырвизь: пемӧс нимысь артмӧ быдлунъя эмакыв. Коми сёрнитан кывйын татшӧм лексемаыс этша вылӧ тшӧтш кык: тайӧ сюрук (мӧс) да чош, чошӧ (порсь). Видлӧгъяс: Республикаса видз-му овмӧс да сёян-юан кузя министр Сергей Чечёткин эскӧдӧ, мый таво республикаын быд мӧслысь лысьтасны шӧркодя 3 270 литр йӧв. Татшӧм унасӧ сюрукъяс эз сетлыны некымын во нин (Бура кӧ вердан, уна и лысьтан // Коми му. — 2009.12.29., 201 № : 3); Ӧти сиктын, Шоныд гидйын. Чошӧяслӧн чужис пи (Васютов 1981 : 10). Бӧръя пемӧс нимыс ачыс артмӧма чош-чош порсьӧс коран кывйысь да -ӧ суффиксысь, сэсся кыдзи медся паськыда бергалан ним вочасӧн вуджӧма сёрнитан кывйын порсь лексемалы синонимӧ. Тайӧ кывсӧ пыртӧма 2000-ӧд вося бӧръя коми-роч кывчукӧрӧ: ЧОШ чушка, свинья; чошӧясӧс тшӧгӧдны откармливать свиней (КРК 711).

Роч сёрнитан кывйын талы эм тшӧтш весьтас кыв — бурёнка, сылысь кывкудъясын вежӧртассӧ гӧгӧрвоӧдӧны кыдзи разг. то же что корова. Эмакывйыс артмӧма паськыда бергалана Буренка мӧс нимысь. Татшӧм туйӧд артмӧма тшӧтш хавронья «порсь» кыв, коді артмӧма роч кывйын нин Ховрония ань нимысь, пырӧма бӧръяыс грек кывйысь, ӧткодяв гр. Φεβρωνία /Феврония/.

Колӧ медбӧрти нӧшта содтыны, мый видлалӧм коми кывъяссӧ (парпонь, малань, сюрук) коми кывкудъясысь он аддзы, найӧс сэтчӧ абу пыртӧмаӧсь. А, гашкӧ, татшӧм эмакывйыс нӧшта на эм перым кывъясын?

Колӧ корсьысьны на.

Литература

• Васютов Ю. Менам рӧдвуж. — Сыктывкар, 1981.
• Климов В. Астыркинлӧн ар // Пармалӧн шыэз. — Кудымкар, 1997.
• КРК – Безносикова Л. М., Айбабина Е. А., Коснырева Р. И. Коми-роч кывчукӧр. — Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2006.
• Некрасов (Гамса) А. Чужанінӧй менам — мыла сьыланкыв. — Сыктывкар, 2002.
• Суперанская А. В. Современный словарь личных имен: Сравнение. Происхождение. Написание. — М.: Айрис-пресс, 2005.
• ЭСРЯ – Шанский Н. М., Боброва Т. А. Этимологический словарь русского языка. — М.: Прозерпина, 1994.