Илля Вась – Фридрих Шиллерӧс комиӧдысь (1997)

Авторыс Райя Бартенс, комиӧдіс Цыпанов Йӧлгинь.

Вуджӧдӧм уджыслӧн суоми кывъя нимыс татшӧм: Bartens R. V. I. Lytkin Friedrich Schillerin kääntäjänä // V. I. Lytkinin satavuotismuisto. Helsingissä 15.12.1995 järjestetyn permiläisten kielten symposiumin esitelmiä. – Helsinki, 1997. – s. 12-20. (Castrenianumin toimitteita 52).

ИЛЛЯ ВАСЬ – ФРИДРИХ ШИЛЛЕРӦС КОМИӦДЫСЬ

Ыджыд немеч классик йылысь В.И.Лыткин гижлöма нин 1970-öд воясö. Фин-угор кывъяс туялысь Илля Вась сы йылысь йöзöдöма 1979-öд воын (петавлöма гижöдыс 1977-öд восянь петан «Finnisch-ugrische Mitteilungen» нима журналса мöд юкöнас). Сэнi сёрниыс мунö сiйö кадöдзыс комиöдöм немеч поэзия йылысь. Сылы ковмöма тшöтш пасйыны немеч классикъяслысь ассьыс вуджöдöмторъяссö: Гётелысь кык миниатюраысь кындзи В.И.Лыткин комиöдöма Ф.Шиллерлысь «Ивиклöн турияс» (Die Kraniche des Ibykus). Гётелысь кывбуръяссö вöлi йöзöдöма «Войвыв кодзув» журналса 1972-öд вося коймöд номерын. Аслас гижöдас кывбуралысьыс абу пасйöма – тöдöмысь, абу на удитöма содтынысö – Гётелысь вуджöдöм да «Войвыв кодзулын» 1977-öд вося мöд номерын йöзöдöм ассьыс мукöд кывбурсö. Тайö журналас тшöтш 1972-öд вося 10-öд №-ын вöлi йöзöдöма Шиллерлысь баллада. Ставсö вöлi пыртöма 1985-öд вося Илля Васьлöн «Дзордзав жö, Коми му» нима öтувъя небöгö (Сыктывкар 1985, чукöртысьыс Г.И.Торлопов).

Ф.Шиллерлысь унджык вуджöдöмторйыс сэсся, тöдöмысь, В.И.Лыткинлöн и абу. Сöмын öти балладаысь кындзи Лыткин да Шиллер костын йитöдыс, вермас лоны, вöвлöма на. Пасйылöм нин небöгас вöлi пыртöма тшöтш Илля Васьöн балладаöн шуöм ассьыс кывбур, тайö 1971-öд воын гижöм «Кепысь йылысь» гижöд. Буретш тайö восö индö небöг дорö водзкывъяс В.И.Мартынов. Сöмын збыль текст улас сетöма мöд во – 1973-öд. Кывбурсö медводз вöлöм йöзöдöма 1973-öд вося «Войвыв кодзув» журналын 8-öд №-ын. Сэтöн серпасалöма 1920-öд воö фронт вылысь воан салдат олöмысь öти лоöмтор: чорыда кынмалöм тышка мортлы кисö шонтыны кепысьсö сетö öти ань, гортö кузь туй вуджигас буретш сы ордын мортыс узьöма да пöттöдзыс сёйöма. Кывбурыс помасьö салдатлöн аньöс аттьöалана мöвпалöмнас. Тайö кывбурсö позьö гöгöрвоöдны кыдзи Ф.Шиллерлöн «Der Нandschuh» (Кепысь) балладаысь лöсьöдöм антитеза. Бöръяыс тшöтш помасьö рыцарлöн кывъясöн, сöмын тайö кывъясыс кедзовтана-омöльтанаöсь: рыцарыс аддзö сылы кепысь сетысь аньыслысь сы дорö кöдзыдлунсö да. Серпасаланторйыс кыкнан кывбурас öти: тышка йöз пикö волöмаöсь кöдзыдысла, лючки кепысь абутöмла. Кывбурлöн гижан кадыс – 1973-öд во – тшöтш индö Ф.Шиллер дорö Илля Васьлысь сэкся интерес йывсьыс.

Ф.Шиллер ышöдöма тшöтш И.А.Куратовöс вуджöдчöм вылö. Куратовлысь комиöдöмъяссö видлалöм-туялöмыс, тöдöмысь, ышöдöма водзö сэсся асьсö Лыткинсö босьтчыны комиöдны Шиллерöс. 1970-öд воö «Войвыв кодзулын», 9-öд №-ын Илля Вась йöзöдö «Ф.Шиллерлöн кывбуръяс» И.Куратов поэзияын» гижöд.

Тайö уджас В.И.Лыткин донъялö вуджöдан уджыслысь öтувъя позянлунъяссö, та бöрын туялö Иван Куратовлöн гижöдъясыслысь öшмöсъяссö: вуджöдöма-ö сiйö веськыда немеч кывйысь али кутшöмкö мöд кывйысь, шуам, рочöдöм кывбуръясысь. Сэсся босьтчö сiйö туявны вуджöдöмъяслысь кывсö: кыдзи рифмалöн да ритмлöн корöмъясыс тшöктöны вежлавны текстсö; кыдзи вуджöдчысь пыртö вежöмъяс öнiяджык кадся лыддьысьысьыс мед бурджыка гöгöрвоаас гижöдсö; кыдзи вуджöдчысьыс вежлалö оригинал гижöдсö аслас мöд ногöн мöвпалöм пондаыс да ассьыс мöвп-видзöдлассö петкöдлöм могысь; кыдзи кывбуралысьыс вежö размерсö юöртанторйыс медым бурджыка лöсялас коми кыв дорас. Медбöрти Илля Вась видлалö, кутшöм кывбуръяс И.Куратов бöрйöма вуджöднысö Ф.Шиллерыслысь.

В.И.Лыткинöн вöчöм анализыс петкöдлö оз сöмын Иван Куратовлысь вуджöдчан уджсö, нöшта тшöтш вуджöдчöм вылас ассьыс видзöдласъяссö. Водзö сэсся видлалам, лöсялö-ö Илля Васьлöн вуджöдчöм вылö видзöдласыс аслас комиöдан практикаыслы буретш Ф.Шиллерöс вуджöдiг.

Илля Васьлöн серпаса литература вуджöдöм дорö корöмъясыс зэв чорыдöсь. Вуджöдöмыс сылы серпаса гижöд, мöд кывйöн лöсьöдöм да оригиналлы эстетика боксянь лöсялана сяммича (искусствоа) удж. Сы ногöн, медсьöкыд вуджöдавны кывбуръяс. Сiйö весиг пертасалö [1]  видзöдлассö тадз: «Збыль лоö, шуам кö, мый серпаса литературасö вуджöдны сьöкыдджык чужан кывйöн кывбур гижöм серти» (1994 : 128). Быд кывбур вуджöдöмö колö босьтчыны медводз сiйöс филология боксянь туялöм бöрын, быд ногыс донъялöмöн сэсся вöчны колö выль серпаса удж. Вуджöдöмсö колö пö вöчны сiдз, медым сэтысь тыдалö вöлi кывбуралысьыслöн енбиыс дзоньнас, сылöн вужмöвпъясыс, сьöлöмкылöмъясыс, сылöн гижан сямтуйыс (стильыс). Илля Вась вайöдö В.Г.Белинскийлысь кывъяссö: «Гётеöс вуджöдöмъясысь кöсъям аддзыны Гётеöс, ог вуджöдчысьöс». Илля Вась серти, кывбур вуджöдöмыс лоас тырмытöм, сiйö кö кутö ас пытшкас сöмын оригиналлысь мöвпъяс да серпасъяс; комиöдны колö тшöтш пертас серти зэв öткодя: размерсö да рифмасö кутны оригинал кодьсö тшöтш. Öткодялöмъяс, мичкывъяс да шуöмъяс мед вöлiны лöсяланаöсь и. Сiйö пасйö тшöтш, öткодьлуныс пö оз вежöрт дзик öтсяма серпас петкöдлöм, мед пö вöлi мöдджык серпасаланторъяса кывбур. Татшöм чорыд корöмъяссö йöзöдöм мысти Илля Вась шуö, татшöм идеал сяма вуджöдöмыс пö паныдасьлö шоча. Медтшöкыда пö вуджöдöмас зiльöны петкöдлыны весьтассö эстетика серти да кежöдöны ортсö оригиналлысь пертассö: размер да рифма тэчассö. Тшöкыда вуджöдчысьыс пыртö выль кывъяс – найöс корöны рифма да ритм. Татшöм ногöн медунаысьсö чужö авторизуйтöм вуджöдöм, кöть ачыс вуджöдчысьыс оз казявлы ассьыс бокö кежалöмъяссö. Ас видзöдлассö подулалöм бöрын Илля Вась кывкöрталö: вöльнöя вуджöдöм да сё прöчент вылö стöч вуджöдöм костын эм уна мукöд сикас (1994 : 128-129).

Шиллерлысь Илля Васьöн вуджöдöм «Ивиклöн турияс» балладалöн серпасаланторйыс – Важъя Греция. Балладаса шöрмортыс-кывбуралысьыс – Ивикыс – вöлöма грек, овлöма миян кадöдз квайтöд нэмын, чужлöма öнiя Италияса Регион инын. Легенда серти, полошитчысь йöз виöмаöсь Ивикöс Посейдонса гаж вылö, Истмö, поэтъяслöн сэтчöс ордйысьöм вылö мунiгöн. Кулiгас Ивик чукöстöма сiйöс суöм лёкторсö аддзысьясö вылiтi лэбзьысь тури кельöбöс. Бöрас сэсся кор полошитчысьясыс веськаласны тайö гаж-ордйысьöм вылас видзöдысьяс пиö, водзöс босьтны кöсйысь феяяс хор отсöгöн шыöдчасны чукöртчöм йöз дорö мынтыны водзöс лёквöчысьясыслы. Да сэсся кодыр тури кельöбыс пондас лэбзьыны видзöдысьяс весьттiыс, полошитчысьяс явитасны асьнысö йöз водзас да горöдасны: «Со тайö Ивиклöн туриясыс!» (Легендаыслöн сюжетыс пыртöма Аарне-Томпсонлöн мойд типъяс лыддьöгö 960А пас улын).

Илля Васьлысь Шиллерöс вуджöдöм йылысь ассьым тайö донъялана туялöмöс пана сiйö юалöмсяньыс тшöтш, кодöс медводз сетöма ачыс Лыткиныс Куратов Иванлысь вуджöдöмторъяссö видлалiгöн: вуджöдöма-ö Илля Вась веськыда оригинал кывйысь али кутшöмкö мöд кывйысь нин?

Роч литератураын Ф.Шиллерöс босьтчöма рочöдны нöшта В.В.Жуковский на, романтизмлöн айыс (1783-1852). Лоана сар Александр ІІ-лöн быдтысь-велöдысьыс, «Людмила» нима баллада гижысьыс (сылы пертассö босьтöма вöлi Бюргерлöн «Ленора» кывбурысь) пуктöма нырвизьсö поэзиялöн выль гылы, роч романтизмлы. «Людмила» бöрсяыс чужöма сэсся ас кывбуръясысь кындзи тшöтш мукöд немеч-романтикъяслысь уна вуджöдöм да на серти гижöмтор. Олöмас бöръя дас öти восö В.Жуковский олöма Герман муын. Ф.Шиллерлысь сыöн рочöдöм  кывбуръяссö йöзöдöма вöлi Мöскуаын 1936-öд воын петлöм ыджыд антологияын. Буретш сэтöн йöзöдöма «Ивиклöн турияс» да «Кепысь» балладаяс, тайö небöгсö öшмöс пыдди вайöдö В.И.Лыткин «Finnisch-ugrische Mitteilungen” журналын немеч кывбуръяс комиöдöм йылысь йöзöдöм аслас гижöдас. Сiдзкö, тадзи колö чайтны: сы понда мый Илля Вась вуджöдöма кызвынсö рочöдöм кывбурысь, сылöн подув текстыс босьтöма буретш тайö антологиясьыс.

Комиö да рочö вуджöдöм балладаысь медводдза нёльвизясö öткодялöмысь дзик пыр казялан, мый Илля Вась водзын вöлöма тшöтш немеч кывъя кывбурыс. В.Жуковский аслас вуджöдöмас дзик баллада водзас абу пыртöма немеч кывбурын мöд визяс сетöм иннимсö, кытöнi ставыс буретш керсьö-вöчсьö. Кывбурöн да сьыланкывйöн ордйысянiныс, Ивикыс кытчö тэрмасьöма, вöвлöма Коринф венöрын (auf Korinthus’ Landesenge). Коринф венöр нимыс рочö вуджöдöмас абу, комиöдöм кывбурас со эм: Коринф керöс (аппелятивсö кöть и вежöма). В.Жуковский иннимъясö вайöдалöма зэв аслыснога. Сiйö висьталö оз Ф.Шиллер ног, мый Ивик петöма туяс Региумысь (aus Rhegium), та пыдди висьталö, Ивикыс пö мунö Истмö (к Истму). Тайö иннимсö Ф.Шиллер ас балладаас оз и гарав! Сöмын В.Жуковскийлöн тайöс вöчны инöдыс вöлöма: тайö нимсö пыртöма буретш Коринф венöрын котыртан ордйысьöмыскöд йитöдын Посейдонöс вылö пуктöмöн. Ордйысьöмыслöн нимыс вöлöма Истм венласьöм. Медшöр геройлысь нимсö Илля Вась сетöма В.Жуковский ног тшöтш – Ивик (абу Ibikus), Важ Грецияöс роч кывйöн серпасалан традиция серти.

Илля Васьлöн вуджöдöм туялöмас мöд юалöмыс вöлöма тöдмавны комиöдысьлысь рифма вылö видзöдлассö. Ф.Шиллер гижöма кöкъямыс визя стикöн визьяссö тадзи помалöмöн: AABBCDCD. A да B рифмаа кывъясыс артмöны кык кывпельысь [2], B да C öти кывпельысь. Татшöм рифма артмöдан туйö кутчысьö тшöтш Илля Вась. Дерт, коми кывйын рифма лöсьöдны позьö ёна унджык ногöн. Комиöдысь лöсьöдлö рифмасö татшöм гозъясысь: мунiс – уна; нöрыс – вöрö; горöн – корö; кула – улö. (Татшöм ногыс паськалöма россияса мукöд кывбуралысьлöн. Весиг Б.Пастернак аддзö татшöмсяма рифмаяс кыдзи пробелы – целой; бумаг – полях; следу – победы; дольк – только).

Сэсся Илля Вась видлалö И.Куратовлöн вуджöдöм кывбурлысь ритмсö. Ритм да кывбуралан размер сертиыс ас комиöдöмас В.Лыткин вуджöдö оригинал ногыс коми кывлы лöсялана туйын. Ф.Шиллер ачыссö вöдитчö ямбöн, балладаас выналö нёль визя стик. Илля Вась тшöтш гижö нёль визьöн, но коми кывлы бурджыка лöсялö хорей – либö оз дзикöдз ямб. Комиын кывъясас кокниа вежласьысь-ветлысь личкöмыс [3] чорыдасö оз йит коми стиксö некутшöм размерö. Ф.Шиллерлöн 9 да 8 кывпеля визя, кык либö öти кывпеля кывъя рифмаöн помасян кывбур визьлы коми кывбурас лöсялö 8 да 7 кывпеля визь. (Стиклöн татшöм арманногыс тöдса коми поэзияын Куратов Ивансянь нин).

Пертас сертиыс комиöдöм кывбурыс, татшöм ногöн, бура лöсялö вуджöдана текстыслы, сiйö тырвыйö лöсялö тшöтш Илля Васьлöн вуджöдан удж дорас аслас корöмъясыслы. Сöмын тырвыйö-ö петкöдлö сiйö балладалысь пытшкöссö, вежöртассö?

Иван Куратовлысь вуджöдöмъяссö туялiг Илля Вась зiльö тöдмавны, вежлалöма-ö вуджöдчысьыс кывбуръяссö выль лыддьысьысьяслы бурджыка гöгöрвоöм могысь. Сöмын ачыс абу-ö вöчöма баллада комиöдiгас тшöтш тайöс?

Ф.Шиллерлöн кывбурын Ивиклы сьылан енбисö сетöма Аполлон. Зонмыс мунö Посейдон раскö, сiйöс колльöдö тури кельöб. Сiйöс виöм бöрын шойсö аддзасны. Тайöс тöдмавмысьт Посейдонлöн гаж вылö чукöртчöм йöзыс – Тесей карысь, Аул вадорысь, Фокидаысь, спартаса муысь, Азияын медвылыс вадорысь воысьяс – тэрмасьöмöн мунасны притан (йöзлöн веськöдлысь) дорö: виöм мортлöн лов вöсна, манес вöсна колö вöлöм быть водзöс босьтны. Сöмын Гелиос став му вылас öтнас аддзылöма мортвиöмсö. Важ Грецияса театрын пукалысьяс ас синнас аддзöны водзöс босьтöмсö, кыдзи Эриния да Эвменида нимъяса ань пертаса ловъяс петöны посйöд вылö хоркöд öтлаын да сьылöны сьыланкыв зон виöмысь лоана водзöс перйöм йылысь, мый найö таысь быд мортвиысьöс мудз тöдтöг туяласны-корсяласны, мый некутшöм налöн каитчöм найöс оз небзьöд, мортвиысьяслысь вуджöръяссö мый вöтласны канму помöдзыс (zu den Schatten), дай сэнi наысь оз мынны. Но сэки виысьяссö эз тöдмавны. Сöмын кодыр театрвесьтса енэжыс пемдöма сэтчö лэбзьöмöн-лэбзьöм туриясысь (und finster plötzlich wird der Himmel, und über dem Theater hin sieht man, in schwärzlichem Gewimmel, ein Kranichheer vorüberziehn «да виччысьтöг енэжыс пемдö, да ыджыдалысь тури кельöбöс, театр весьтысь налысь сьöд жуöм-лэбалöмсö аддзöм бöрын») друг кылö видзöдысьяссянь, медбöръя, медвылыс пукалан визьсяньыс мортвиысьяслöн асьнысö явитана горзöм. Тадзи гаж вылö воысьяс тöдмаласны мыжаясöс. Эвменидаяс, водзöс перйысь ловъяс, петкöдласны тадзи ассьыныс выннысö. Мортвиысьясыс висьтасяны водзöс босьтан югöр веськалöм мысти: und es gesteht die Bösewichter, getroffen von der Rache Strahl.

Илля Васьлöн вуджöдöмыс тшöтш Важ Греция, Коринф йылысь, но сэнi сэсся антикакöд йитчöм некутшöм инним абу: сёрни оз мун Тесей кар, Аул вадор, Фокида, спартаса му, Азияса медылыс вадор йылысь. Грекъяслöн мифологияыс комиöдöмас абу дзикöдз: ог тöдмалöй Аполлон, Посейдон, Гелиос, кулöмаяслöн манес ловъяс да пасйылöм нин Эринея да Эвменида нимъяса водзöс босьтысь энь пертаса ловъяс йылысь. Сэнi оз тыдав сэтчöс войтырöн веськöдлысьыс ни антика театрыс, код посйöд вылö Ф.Шиллерлöн кывбурын водзöс босьтысь ловъясыс петöны хорысь. Лыткинöн вуджöдöмын гаж вылö воöм йöзыс чукöртчöмаöсь кыр вылö, сэн найö пукалöны вит сюрс лабич вылын да виччысьöны «шемöс-хорöс». Сэсся гижöдас висьтавсьö хорлöн визьысь-визьö ветлöм йылысь, а мортвиысьясыс пукалöны медбöръя визяс, дзик быттьö театрын моз. Водзöс перйысь ловъяссö Илля Вась серпасалö Шиллер моз тшöтш: ортсысяньыс найö «кельыд бана аньяс» (Шиллерлöн in ihrer Wangen fließt kein Blut «налöн бандзибъясас оз визувт вир»), найö «ыджыд мыгöраöсь» (Шиллерлöн es steigt das Reisenmaß der Leiber hoch über menschliches hinaus «гигантъяслöн кодь мыгöръясыс ыджыдалöны йöз весьтын вылын»), «Факел босьтöмаöсь киас, вылас паськыд чышъян – сьöд» (Шиллерлöн ein schwatzer Mantel schlägt die Lenden, sie scwingen in entfleischten Händen der Fackel düsterrote Glut «сьöд кышöд-плаш кучкалö косъясас да найö шенасьöны яйтöм киясас кутана пемыдгöрд кельдöдöм пöнаръясöн»). Илля Васьöн комиöдöма нöшта тадзи: «чушкысь змейяс юрси пиас» (Шиллерлöн und wo die Haare lieblich flatten, um Menschenstirner freuddlich when, da sieht man Slangen hier und Nattern die giftgeschwollnen Bäuche blähn «сэтöн, кытöн морт юрыс помасьö, вылiас кöн юрсиыс мелiа, небыда тiрзьыштö, пратьяс дöлалöны, сэтысь тыдалöны кыйяслöн да лёкгагъяслöн яд койысь пöльтчöм кынöмъясыс». Серпасалöмъясыс кутöны öткодьлун сыкöд, мый грек мифологияын висьталöма водзöс босьтысь ловъяс йылысь. Та понда Ф.Шиллер сетöма налысь нимъяссö, сiйöс оз шемöсмöд хорö став сикас пырысьыс. Илля Вась шемöс-хор кывъясысь кындзи немтор оз юöрт, сöмын удитö висьтавны хорын сьылысьяс йылысь со мый: «йöз-ö найö – он и тöд». Сылöн вуджöдöмас хорын сьылысьяслöн вöвлытöм, дивö сяма аслыспöлöслунъяс йывсьыс висьталöны век жö оз сöмын юрси пытшканыс чушкысь кыйясыс. Найö шуöны: «шышöс, кодi мортöс виö, регыд аддзас миян син — — — татысь некытчö он пышйы — — — сылысь водзвыв тöдам дум». Татöн висьталана налöн водзвыв аддзöм да мöвп тöдмалöм йывсьыс оригиналас нинöм абу сетöма. Вуджöдчысьыс выль лыддьысьысьлы тöдса ногöн висьталöма хорын сьылысьяслöн вына кужанлун йывсьыныс, сы понда мый лыддьысьыс эз тöдлы античнöй мифологияыслысь гöгöртассö.

Илля Васьлöн кывбурас шöрмортыс [4] олö Грецияын, сэк жö сы йылысь висьталöмас важ грекъяслöн мифологияыс абу: вуджöдöмас Ивик олö ентöг. Ф.Шиллерлöн Ивикыc ’енлöн ёрт’ (Ibykos, der Götter-freund), кодлы Апполон козьналöма сьылан енбисö, сьылысьлысь мичасьыс-мича горcö (ihm schenkte des Gesanges Gabe, der Lieder süßen Mund Apoll). Дай немеч кывбурас Региумысь, гортсьыс Посейдон ордйысьöм вылö сылöн мунiгас Ивикыс «енмöн, енлунöн тыр» (des Gottes voll). Оригиналын кывбуралысь йылысь татшöм серпаскöд öткодялöмöн Илля Васьöн вуджöдöмса кывбуралысьыс лоöма быдлунъя: «сiйö вöлi бур поэт, нуис сьöрсьыс кывбур уна». Ф.Шиллерса Ивик Посейдон раскö восьлалiгас ’енмöн, енлунöн тыр, тайö кылöмсьыс тiрзьыштö’. Козъя вöрö пыригас Ивик восьлалö полiгтырйи: вöрыс пемыд, гажтöм, лёк («Ивик пырö парма вöрö, тувтчö полiгтырйи кок: вöрыс пемыд, шуштöм, лёк»). Енлöн сыкöд орччöн эмлуныс тыдалö тшöтш водзöс босьтысь ловъяслöн петкöдчöмсьыс: so singend, tanzen sie den Reigen, und Stille wie des Todes Schweigen liegt überm ganzen Hause schwer, als ob die Gottheit nahe wär «сiдзи сьылöмöн найö йöктiсны кытшын, и чукöртчöм йöз весьтын йиджтысьöма вöлi кулöмлöн шы сеттöмлунныс, сiдзи жö кыдзи и енлуныс вöлi тшöтш матын».

Татшöм ногöн, мифологияса метериалсö ортсö кольöмöн, Ф.Шиллерлысь гöгöрвотöм – збыльысьсö мифъяса вежöртас кутысь стихъяс öтдортöмöн — Илля Вась лöсьöдöма оригиналыскöд öткодялöмöн кö ёна шуштöмджык кывбур. Кöсйöмыс, тöдöмысь, вöлöма шыбитны кывбурысь лыддьысьысьлы тöдтöм материалсö. Дерт жö, вуджöдчысьыс вермис эськö комментарийын гöгöрвоöдны лыддьысьысьлы тöдтöмторъяссö, но öд гöгöрвоана – йöзкотырын сэки эз вöв антика культураöс сэтшöма донъялöмыс, мый понда эськö колiс лöсьöдны гöгöрвоöдöмъяс.

Илля Вась И.Куратовлысь вуджöдчан уджсö туялiг панö сёрни вуджöдчысьлöн лоны вермана содтöдъяс йылысь: вöчöма-ö вуджöдчысь оригинал гижöд дорö ассяньыс содтöдъяс, абу-ö мыйкö кольöма-шыбитöма вуджöданторсьыс, аслас вуджöдысьыслöн кö гижысьсьыс мöвп-кöсйöмыс мыйöнкö торъялö. Тайöторйыс мöд вуджöдчан традицияын велöдчöм йöзлы дзик тöдтöм, вöчны вермытöмтор. Век жö В.Лыткинлöн вуджöдчан традицияын тайöс позьö вöчны. Тайöд йитöдын «вуджöдöм» терминыс, гашкö, оз и лöсяв, колiс эськö сёрнитны «кодкö моз гижöм, подражайтöм» йылысь. «Вуджöдöм» да «кодкö ног гижöм» костын эм, дерт жö уна торъя сикасалöм. «Кодкö ног гижöмъяссö» роч да Россияын олысь фин-угор кывбуралысьяс гижавлiсны XІX-öд нэмсянь нин. Шуам, Куратов Иванлöн эм «кодкö ног гижöм» либö «вуджöдöм», код дорö абу сетöма оригинал вылö некутшöм ыстысьöм. Илля Вась Ф.Шиллерлысь кывбур вуджöдöм весьтас ачыс пасйö «Шиллер серти». Тешкодьтор артмö, öд ачыс Илля Васьыс идеал сяма вуджöдöм вöчöм могысь корö мед кывбурыс лоö оригинал текст дорö став сикас ногöныс öткодь.

Эм танi кык тор: зiльöма-ö вуджöдысьыс матыстны гижöдсö лыддьысьысьлы лючки-бура гöгöрвоöмыс могысь да содталöма-ö позянаинö ассьыс мöвпъяссö; а гашкö, нöшта шыбитöмторъясыс эз лöсявны вуджöдчысьыслöн видзöдласыслы? Сiйö, мый Илля Вась кольöма вуджöдтöг мифологиякöд, енъяс да енлункöд йитчöм став материалсö, позьö подулавны оз сöмын сiйöн, мый вуджöдöмысь шыбитöмторйыс лыддьысьысьлы вöлi тöдтöм, а нöшта сы понда мый ачыс вуджöдчысьыс та дорö вöлöма веськодь.

Вöлiны-ö Илля Васьлöн нöшта мукöд помкаяс оригиналсьыс татшöмсяма кежöмъяс вылö, позяс-ö найöс гöгöрвоöдны олöм вылас сылöн аслас видзöдлас отсöгöн?

Ф.Шиллерлöн 23 строфаа кывбур пыдди вуджöдöмас 21 строфа. Оригиналсьыс 9-öд да 10-öд строфасö вуджöдысьыс öтувтöма öтиö, тадз вöчöма тшöтш 11-öд да 12-öд, сiдзжö 13-öд да 14-öд строфакöд. Сэнi Ф.Шиллер серпасалö Греция му быд пельöсысь венласянiнö йöзлöн воалöмсö (водзассö гаралöма нин вöлi немеч кывбурын паныдасьлан иннимъяссö); сэсся мукöдлаас сетö серпас кыдзи шöйöвошöмöн, шай-паймунöмöн войтырыс мортвиöм йылысь тöдмавмысьт сёрнитöны кодi виысьыс, енъяслы паныд тай пö сiйö сувтö налöн крам тагöс вылын (auf ihres eignen Tempels Schwelle trotzt er vielleicht den Götten). Вуджöдiгöныс татшöм дженьдöдöм лыдас тшöтш пырö хорын сьылысьясöс серпасалöм. Сы пыдди оригинал дорысь паськыдджыка Илля Вась петкöдлöма турияслысь воöмсö да, хорлысь серпас сетöм моз тшöтш мортвиысьясöс тöдмалöмысь йöзлысь чужöм вежсьöмсö. (Вуджöдöмас 17-öд да 18-öд строфаяс весьтын сулалö Ф.Шиллерлöн кывбурысь öти 20-öд строфа). Вылынджык вайöдöма нин вöлi Ф.Шиллер кывбурысь турияс воалöм йылысь юöртöмсö. Водзö вайöдана серпасыс вуджöдöмсьыс со кутшöм:

          Друг кыськö сьöд вöр сайысь

          Ыджыд тури кельöб кайис,

          Ыджыд чукöр, мича шань,

          Лэбö весьтас Коринфлань.

          Скöра горзöм налöн кывсис.

          Хорлöн гöлöс ланьтiс тшöк:

          Турияслöн енэж вывсянь

          Горзöм-шпоргöм вöлi лöг.

Тöдöмысь, ыджыдалан тури кельöбыс, сылöн горзöмыс да бордъяснас шпоргöмыс вуджöдысьлы воöмаджык сьöлöм вылас, тайö вöлöма тöдса серпас, та вöсна сiйö мöвпыштöма восьтыны сiйöс кыдз позьö мöрччанаджыка да та понда ковмöма кык нёльвизя Ф.Шиллерöн гижöм öти нёльвизя пыддиыс.

Илля Васьлöн вуджöдöмыс юöртö со мый: «Босьтiс шышъясöс ён полöм, ассьыс висьталiсны мыж. Судья вöчис кыдзи колö… Тадзи чеги налöн гыж». Оригиналас бара мöд ног серпасалöма: Der schreckenbleiche Mund macht schnell die Schuldbewußten kund. Man reißt und schleppt sie vor den Richter, die Szene wird zum Tribunal, und es gestehn die Bösewichter, getroffen von der Rache Strahl «Повзьöмысла кельдöдöм вомыс öдйö висьталö мыжъяс йывсьыс. Найöс нетшыштöны йöз пöвстсьыс да довгöмöн найö воöны ёрдысь водзö. И мортвиысьяс висьтасьöны водзöс босьтан югöр улö веськалöмöн». Ф.Шиллерлöн кывбурыс помасьö мортвиысьяслöн асьнысö явитöмöн, а вуджöдöмыс содтöд юöртö на вылö усьöм мыжалана помшуöм йылысь (кыдзи колö) да висьталö коми ногса серпас пыртöмöн, налöн пö оз ло нин позянлуныс лёксö вöчны («Тадзи чеги налöн гыж»). Вуджöдысьлöн веськыдлун перйöмсö гöгöрвоöмыс тшöктöма тайöс вöчны. Илля Вась водзын кö вöлi и В.Жуковскийлöн вуджöдöмыс, сэки эськö сiйö аддзис, мый сэнi тшöтш вуджöдысьыс мортвиысьясыслы лöсьöдöма мыждана помшуöм: и смерть была их приговор.

Сöмын Илля Вась тайöн кывбурсö оз помав. Сiйö помас содтö ассьыс мöвпыштöм-лöсьöдöм кывбур юкöн:

          «Юргö Ивикыдлöн кывбур,

          Юсь моз мича шыыс шлывгö.

          Кывзö сылысь мыла гор

          Парма шöр и саридз дор.

          Ачыс сiйö кыз му улын…

          Йöз оз вунöд сöстöм ним.

          Оз ло лираыслы кулöм:

          Зарни му пиын оз сiм».

Бöръя тайö строфанас Илля Вась тырвыйö вештö Ф.Шиллер кывбурысь чинтöм-шыбитöм, енлункöд йитчöм юкöнъяссö. В.Лыткинлы кывбуралысьыс абу des Gottes voll ’енмöн, енлунöн тыр’, но эм поэзия: сiйö кувтöм. Илля Вась кывбурас содтöма аслыс колана пом. Сылöн бöръя юкöнас эм мöд пöлöс юöр: сöстöм, мыжтöм нимъяссö войтырыс оз вунöд.

Тайö строфаас эм Илля Васьлöн И.Куратовлысь вуджöдчан уджсö туялiг сетöм медбöръя юалöм вылас вочакыв: мыйла вуджöдчысьыс бöрйöма комиöдöм могысь буретш тайö кывбурсö? Вуджöдчысьыс, вермас лоны, аддзöма Ивик-поэтысь нелямын арöсöн ыджыдджык кывбуралысь синъяснас нин Ф.Шиллерöн серпасалöм важ грек кывбуралысь-сьылысьысь асьсö. Ивикыс некутшöм мыжтöг öти здукöн веськалöма висьö (жертваö), сьылысьяслöн ордйысьöмын вермысьлы юркытшсö юрас тшук пуктытöдзыс. Медвынйöра том арлыдын, дзоридзалан енбиа коми кывбуралысьöс немсьыс тшöтш йöршитiсны-пуксьöдiсны да нетшыштiсны-торйöдiсны поэзияысь дыр кад кежлö. Эз-ö сылы век такöдлы сьöлöмсö пöрысь кывбуралысьöн нин миянöдз вайöдöм пыдiа эскöмыс: войтырыс оз вунöд сöстöм, мыжтöм нимсö да сылысь поэзиясö?

ÖШМÖСЪЯС

  • Илля Вась. Мый медся дона да муса. Лöсьöдiс Г. И. Торлопов. – Сыктывкар, 1994.
  • Лыткин В. И. Дзордзав жö, Коми му. Кывбуръяс, поэмаяс, мойдъяс, висьтъяс. – Сыктывкар, 1985.
  • Lytkin V. Gedichte von F. v. Schiller, J. W. v. Goethe und H. Heine in syrjänischer Sprache // Finnisch-ugrische Mitteilungen. – 1979. – s. 1-12. Hamburg.

Суоми кывйысь комиöдiс Цыпанов Йöлгинь


[1]             пертасавны – формулируйтны

[2]             кывпель – слог

[3]             личкöм – ударение

[4]             шöрморт – шöр герой, персонаж

emem/li

Комментируйтны да содтавны ыстӧгъяс оз позь