Коми кывтӧдӧм

Ӧшмӧс : Конюхов Д. М. Коми кыв кузя ӧткымын вопросъяс // Войвыв кодзув. 1951. №12. Лб. 50-56.

Д. КОНЮХОВ

Коми кыв кузя ӧткымын вопросъяс

Языкознание кузя И. В. Сталинлӧн гениальнӧй трудъяс восьтісны выль эра став сӧветскӧй наука развитиеын. Кыв да литература юкӧнын уджалысьяслы тайӧ трудъясыс лоӧны боевӧй программаӧн асланыс теоретическӧй да практическӧй уджын. Эз этша вред вайны Маррлӧн да сійӧ последовательяслӧн антинаучнӧй теорияяс и коми кыв стрӧитӧмын. Коми языковедъяс да литературоведъяс водзын, писательяс да став общественность водзын сулалӧ зэв ыджыд мог — ӧдйӧджык эрдӧдны да бырӧдны коми кыв изучайтӧм кузя да литературнӧй кыв стрӧитӧм кузя тырмытӧмторъяссӧ.
«Ставӧн признайтӧма, — индӧ Сталин ёрт, — мый некутшӧм наука оз вермы развивайтчыны да преуспевайтны мнениеяслӧн тыштӧг, критикалӧн свободатӧг».
«Войвыв кодзув» журналлӧн редакция, мнениеясӧн вежласьӧмлысь коланлунсӧ артыштӧмӧн, тавося 8-ӧд номерын печатайтіс статья: «И. В. Сталинлӧн языкознание кузя трудъяс да коми кыв развивайтан вопросъяс». Статьялӧн авторъяс — А. А. Вежев (СССР-са Наукаяс Академиялӧн коми филиалын кыв, письменность да история кузя секторӧн заведуйтысь) да А. И. Кипрушева (филологическӧй наукаяс кузя кандидат, Пединститутын коми кыв кузя кафедраӧн заведуйтысь). Статья вывті колана, актуальнӧй, та йылысь нин висьталӧ сылӧн нимыс. Но быд труд донъявсьӧ содержание сертиыс. Та боксянь кӧ видзӧдлыны статья вылас пыдісяньджык, то лыддьӧм бӧрын читатель кольӧ неудовлетворённӧйӧн. Статьяыс поверхностнӧй и унджык юкӧнсӧ сылысь босьтӧны авторъяслӧн общӧй рассуждениеяс. Сталин ёртлӧн языкознание кузя индӧдъяс йылысь Вежев да Кипрушева сёрнитӧны отвлечённӧя, а оз коми кыв развивайтӧмкӧд йитӧдын, конкретнӧй материал вылын подулалӧмӧн. Правда, эм некымын момент, кӧні авторъяс вайӧдӧны конкретнӧй примеръяс торъя вопросъяс кузя, но сійӧ вывті этша.
Коми кыв развивайтӧм кузя уна гырысь да злободневнӧй вопросъяс йылысь статьяын либӧ оз казьтывсьы ни ӧти кывйӧн, либӧ казьтывсьӧ пыр мунан моз.
Материал излагайтӧмын колана последовательность оз тыдав, паныдасьлӧны уна повторениеяс. Например, коми кыв коми народлӧн историякӧд торйӧдны позьтӧм йитӧдын изучайтӧм йылысь казьтывсьӧ куимлаын (61, 62 да 64 стр.), но некӧн оз висьтавсьы, кыдзи жӧ сійӧс гӧгӧрвоны конкретнӧ.
Тані жӧ колӧ индыны, мый журнал редакция нетребовательнӧя относитчӧ аслас авторъяс дорӧ. Вежев да Кипрушева вермисны гижны коми кыв развивайтан вопросъяс кузя ёна паськыдджыка да пыдісяньджык, а редакция ньӧти вежтӧг печатайтіс газетнӧй статья.

* * *

Первой ми сувтлам орфография кузя ӧткымын вопросъяс вылӧ, кодъясӧс омӧльджыка на разработайтӧма ӧні кежлӧ и требуйтӧны уна уточнениеяс.
Коми орфографияын медся слабинъясӧн, кыдзи тыдалӧ практикаысь, являйтчӧны заимствуйтӧм кывъяс гижанног да сложнӧй кывъяс гижанног разделъяс.
Великӧй Октябрьскӧй социалистическӧй революцияӧдз коми кывлӧн словарнӧй состав вӧлі гӧль, медся нин отвлечённӧй понятиеяс выражайтысь кывъясӧн да научно-техническӧй терминъясӧн. Коми кыв ассьыс словарнӧй составсӧ зэв важъя кадсянь век содтыліс русскӧй кывъяс щӧт весьтӧ. Торйӧн нин тайӧ лои тӧдчанаӧн сӧветскӧй власть воясӧ. Коми кыв озырмӧдӧм кузя вынйӧра источникӧн лои великӧй русскӧй народлӧн кыв. Заимствуйтӧм кывъяс коми словарнӧй составын босьтӧны ыджыд места. И тайӧ явлениесӧ, кыв шутӧг, колӧ вӧлі отразитны орфографияын.
1942 воын лэдзӧм коми орфографическӧй словарын эм специальнӧй раздел: «Заимствуйтӧм кывъяс гижанног». Но тайӧ разделыс сэтшӧм неразработаннӧй, мый сьӧкыд сэн разберитчыны весиг самӧй грамотнӧй мортлы, непӧштӧ школьниклы.
Маррлӧн последовательяс шулісны, мый русскӧй кывйысь став заимствуйтӧм кывъяссӧ колӧ гижны русскӧй правописание серти. Тайӧ невернӧй установка подув вылын кызвыннас и лӧсьӧдӧма заимствуйтӧм кывъяс гижанног кузя правилӧяс. Например, коми йӧз шуӧны пасибӧ, пӧрадок, стен, пестьӧр, прӧчент, шыла, субӧта и с. в., а орфографическӧй правилӧяс серти колӧ шуны и гижны спасибо, порядок, стена. пестерь, процент, шила, суббота и с. в. Заимствованнӧй кывъясӧс татшӧм ногӧн гижӧмыс вывті сьӧктӧдӧ овладейтны грамотаӧн. Морт, коді омӧля тӧдӧ русскӧй кыв, некор оз велав правильнӧя гижны заимствуйтӧм кывъяс.
Орфографическӧй правилӧясын тайӧ сьӧкыдлунсӧ ещӧ на кыкпӧвсталӧма. Сэні эм сэтшӧм пункт: «Важӧн заимствуйтӧм либӧ ёна вежсьӧм кывъясын гижсьӧны п, к, ч букваяс: пӧнар, сарапан, партук, кӧзяин, больнича, улича, кузнеча, кольча, кампет, кӧть».
Татшӧм сяма правилӧыд дзик нин тӧлк вывсьыд воштӧ, ӧти-кӧ, абу тӧдса, кутшӧм кадколаст означайтӧ «важӧн заимствуйтӧмыс», мӧд-кӧ, он вермы тӧдмавны, кор заимствуйтӧма сійӧ либӧ мӧд кыв. Кыдз нӧ быд заимствуйтӧм кывлы установитан паспорт! Артмӧ, мый свинец, фельдшер, перец, февраль, пятница и с. в. пырӧмаӧсь коми кывйӧ неважӧн на и сы вӧсна найӧс словарын гижӧма русскӧй правописание серти. Абу веритана. Татшӧм неопределённӧй правилӧяс оз вермыны лоны орфографическӧй словарын. Кольны кӧ тайӧс, то колӧ тшӧтш объяснитны и мукӧд заимствованнӧй кывъяслысь гижанногсӧ, шуам, мыйла колӧ гижны пач, а оз печь, мач, а оз мяч, правление, а оз правленньӧ, июль, а оз юль и с. в. Воддза кык кывйыс тані гижсьӧны коми шуанног серти, а бӧръя кыкыс — оз (правление, июль). Мыйла, бара жӧ абу тӧдса.
Заимствуйтӧм кывъяс колӧ гижны сідзи, кыдзи найӧ шусьӧны, коми кывлӧн фонетическӧй особенностьяслы лӧсялӧмӧн. Босьтам кӧ украинскӧй кыв, го сэні гижӧны сонце (солнце), щасливий (счастливый), пшениця (пшеница), степ (степь), спасибі (спасибо) и миянлы колӧ гижны степ, пасибӧ.
Заимствуйтӧм кывъяс, дерт, шуӧны унаног. Но на пӧвстысь колӧ бӧрйыны научнӧй боксянь медся правильнӧйсӧ да сідзи и гижны. Коми кывлы, шуам, абу лӧсялана кывпомын — ние, сы пыдди ми шуам — нньӧ, сідзкӧ, колӧ гижны собранньӧ, правленньӧ и с. в.
Статьялӧн авторъяс гижӧны, мый коми кывйӧ оз позь вежлалӧмӧн пыртны собственнӧй нимъяс, научнӧй да международнӧй терминъяс. Тайӧ положениесӧ колӧ стӧчмӧдны. Ми шуам Балтийскӧй море, Севернӧй Кавказ, гӧра Благодатнӧй и с. в.
Географическӧй названиеяслӧн, кор найӧс выразитӧма прилагательнӧй формаын, кывпомыс вежсьӧ.
Заимствуйтан кывъяс гижанног кузя правилӧяслысь лыдсӧ колӧ ёна чинтыны. Сы кузя ӧні 20 гӧгӧр правилӧ да правилӧысь исключение. Став заимствуйтӧм кывсӧ он жӧ вермы сюйны правилӧ улӧ. Русскӧй кывйын заимствуйтӧм кывйыс зэв жӧ уна, но правилӧыс найӧс гижанног кузя этша. Правилӧяс улӧ веськавтӧм став кывъяс долженӧсь аддзыны места орфографическӧй словарын.
Заимствуйтӧм кывъяс гижанног серти абу этшаджык нелючкиыс, непоследовательностьыс, путаницаыс сложнӧй кывъяс гижанног кузя правилӧясын.
Уна случайын дзик ӧткодь типа кыв сочетаниеяс гижсьӧны разнӧйног: то ӧтлаӧ, то торйӧн, то дефис пыр. Например, вӧрлэдзысь да скӧтвидзысь гижсьӧны ӧтлаӧ, а чери кыйысь, кӧр видзысь, тшак вотысь и с. в. — торйӧн. Сідзи и чайтсьӧ, мый тайӧ исключениесӧ вӧчӧма нарошнӧ сы могысь, медым ещӧ сьӧктӧдны орфографическӧй правилӧяссӧ. Вӧрлэдзысь да скӧтвидзысь кывъяс, дерт, нинӧмла гижны ӧтлаын.
Сэтшӧм жӧ положениеыс и собирательнӧй значениеа парнӧй кывъяс гижанног кузя. Ӧтлаӧ гижсьӧны татшӧм парнӧй кывъяс, кыдзи аймам, батьмам, нывзон, видзму, а дефис пыр колӧ гижны: чой-вок, сьӧла-тар, нянь-сов и с. в. Бара жӧ нинӧмӧн подулавтӧм правилӧ. Став собирательнӧй значениеа парнӧй кывъяссӧ колӧ гижны ӧтиног — дефис пыр. Нинӧм тані мудрствуйтны сідзи жӧ, кыдзи шуам, кок пыдӧс да кипыдӧс гижӧм кузя: кок пыдӧс пӧ колӧ гижны торйӧн сы вӧсна, мый коклӧн збыльысь эм пыдӧс, а ки пыдӧс — ӧтлаын, сы вӧсна мый киыслӧн абу настоящӧй пыдӧсыс. Путаница кындзи татшӧм толкованиеыд нинӧм оз вай.
Со ещӧ однотипнӧй сочетаниеа кывъяс: аслыссяма гижсьӧ ӧтлаӧ, а татшӧм сяма — торйӧн; быдног — ӧтлаӧ, а мукӧд ног — торйӧн; сойборд — ӧтлаӧ, ныр борд — торйӧн. Запомнитны татшӧм сяма разнобойнӧй правописание некыдз он вермы и, медым правильнӧя гижны сійӧ либӧ мӧд сложнӧй кыв, век колӧ корсьысьны орфографическӧй словарысь.
Орфографическӧй правилӧясын, 29-ӧд параграфын перечисляйтчӧ квайт пункт, кӧні висьтавсьӧ, мый сложнӧй кывъяс гижсьӧны ӧтилаӧ сэк, кор ӧти либӧ кыкнан кывйыс воштӧмаӧсь ассьыныс самостоятельнӧй значение, кор кык кыв ӧтлаын сетӧны выль понятие, кор сетӧны выль, паськыдджык понятие, кор кык кывйысь артмӧ переноснӧй значениеа выль кыв и с. в.
Тайӧ сложнӧй правилӧяс сертиыс зэв сьӧкыд определитны торъя сложнӧй кывъяслысь местасӧ. Ещӧ сложнӧйджык кажитчӧ объяснитны, мыйла словарь серти ӧтилаын гижсьӧ кыв томйӧз. Тайӧ кывйыс квайт пунктса некутшӧм категорияӧ оз лӧсяв. Сійӧ состоитӧ дзик самостоятельнӧй кывъясысь: прилагательнӧй том да существительнӧй йӧз. Та вылӧ кӧ видзӧдны, ковмас гижны тшӧтш ӧтлаӧ и пӧрысь йӧз, и олӧма йӧз, и верстьӧ йӧз да определительнӧй сочетаниеа став кывъяссӧ.
Бара жӧ татшӧм гижанногыс абу яснӧ.
Торъя кывсикасъяскӧд кывбӧръясӧс ӧтлаын гижӧм кузя правилӧяс колӧ жӧ видзӧдлыны. Орфография правилӧяс серти гижны колӧ: Сыктывкарбердса, электростанциядорса, миртуйсайса (видз. параграф 36); дас куимпӧлӧс, куимсёсикас (параграф 37); ветлігкості, чеччалігтырйи, доддясигкежлӧ (параграф 69, а).
Тані лишнӧй нин лоӧ усложнитӧма кывъяссӧ и лыддьыны абу удобнӧ. Татшӧм случайясын, ми думысь, кывбӧръяссӧ колӧ гижны торйӧн. Сложнӧй кывъяс гижанног упорядочитӧм кузя требуйтчӧ на ыджыд удж.
Зэв жаль, мый Вежев да Кипрушева ни ӧти кывйӧн оз казьтыштлыны сложнӧй кывъяс гижанног йылысь и оз висьтавны та кузя ассьыныс мнениесӧ.
Орфография кузя тані вайӧдӧм примеръясысь петӧ вывод, мый коми орфографическӧй правилӧяс да словарь колӧ гӧгӧрбок бура видлавны да обсудитны, медым водзӧ усовершенствуйтны сійӧс. Научнӧй вынъяс тайӧ зэв важнӧй уджсӧ вӧчӧм вылӧ тырмасны. Орфографическӧй словарь петӧмсянь колис нин 10 во. Абу ичӧт срок. Йӧз виччысьӧны выль совершенствуйтӧм орфографическӧй правилӧяс да словарь ӧдйӧджык лэдзӧм.
А ӧд ӧнія кадын практика вылын орфография кузя вывті тревожнӧй положение. Позьӧ шуны, ыджыдалӧ тыр анархия. Гижӧны, кодлы кыдзи окота, ӧтияслы — словарь некутшӧм авторитет оз имеит, мӧдъяс оз тӧдны правилӧяссӧ, вывті найӧ запутаннойӧсь да. Правилӧясӧ, гашкӧ, медся придерживайтчӧ Коми Госиздат, а «Вӧрлэдзысь» газеталы да «Войвыв кодзув» журналлы орфографическӧй правилӧяс быттьӧкӧ оз существуйтны свет вылас. И налӧн печатайтан материалъясысь ми аддзам помтӧм опечаткаяс. Да и Вежев да Кипрушева статьяын эмӧсь орфографическӧй ошибкаяс, кыдзи классовӧй, кывшутӧг, выль ногӧн да мукӧд. Ме думысь, орфография юкӧнын бесчинствуйтӧмлы колӧ пуктыны пом. Кытчӧдз абу на отменитӧма важ орфографическӧй правилӧяс, колӧ гижны сійӧ правилӧяс серти.
Орфографияын гырысь тырмытӧмторъяс, кыв шутӧг, мешайтӧны и коми литературнӧй кыв развивайтчӧмлы.

* * *

Ӧні сувтлам литературнӧй кыв йылысь. Коми письменность лои сӧмын Октябрьскӧй революция бӧрын. Кӧть эськӧ XІX нэмын на медводдза коми поэт И. А. Куратов (1839-1875) пуктіс подув коми литературалы, но царскӧй самодержавие дырйи эз вермы лоны и сёрни поэтлысь произведениеяс печатайтӧм йылысь. Куратовлысь сохранитчӧм стихъяссӧ лои печатайтӧма сӧмын 1939 воын — поэтлы чужӧмсяньыс 100 во тыригкежлӧ. Сылӧн талантливӧй произведениеяс лоины ыджыд вкладӧн коми литератураӧ.
Ӧнія литературнӧй кыв лои ёна озырджыкӧн И. Куратов кадся кывйысь. Коми народ аслас кыв вылын ӧні лыддьӧ марксизм-ленинизм классикъяслысь некор куслытӧм произведениеяс, великӧй русскӧй писательяслысь творениеяс, ӧнія сӧветскӧй писательяслысь медбур книгаяс. Переводнӧй да оригинальнӧй литература издайтӧм воысь воӧ содӧ.
Литературнӧй кыв развивайтчӧмын зэв ыджыд рольыс художественнӧй литературалӧн, и ми тані кӧсъям сувтлыны сы вылӧ.
Художественнӧй литератураӧ писательяс пыртлісны сійӧ медбурсӧ, мый вӧлі народнӧй сёрниын, народӧн создайтӧм устнӧй произведениеясын, уна лыда пословицаясын да поговоркаясын. Примерӧн та кузя миянлы лоӧны русскӧй классикъяс, русскӧй сӧветскӧй писательяс: А. С. Пушкин, И. С. Тургенев, А. М. Горький, В. В. Маяковский да уна мукӧдъяс.
Сӧветскӧй литературалӧн родоначальник А. М. Горький гижліс, мый «кывйӧс литературнӧй да народнӧй вылӧ юкӧмыс лоӧ сӧмын сійӧ, мый ми имеитам, сідз шуны, «сырӧй» кыв да мастеръясӧн обработайтӧм кыв». Прозаик, поэт, драматург гумлалӧны аслыныс строительнӧй материалсӧ народнӧй сёрниысь. Но народнӧй сёрниысь литератураӧ оз пырны став кывъясыс. Писательяс сэтысь бӧрйӧны медся точнӧй, яснӧй да вына кывъяссӧ и пыртӧны литератураӧ, а случайнӧй, искажённӧй, ковтӧм кывъяссӧ кольӧны бокӧ. Медым создайтны яркӧй художественнӧй образъяс, писательлы колӧ бура, быд боксянь изучитны народлысь сёрнисӧ, тӧдны словарлысь став запассӧ, грамматикалысь став законъяссӧ.
Кыв вылын уджалӧм писательсянь требуйтӧ вывті ыджыд удж, ӧд художественнӧй литература эм сэтшӧм искусство, коді создайтӧ образъяс, а образъяс создайтан дзик ӧти строительнӧй материалӧн являйтчӧ кыв.
Коми сӧветскӧй литература бӧръя воясӧ ёна бурмис. Тайӧ торйӧн нин лои тӧдчана идеологическӧй вопросъяс кузя ВКП (б) ЦК-лӧн историческӧй постановлениеяс бӧрын.
Проза кузя печатайтӧма В. Юхнинлысь роман «Тундраса бияс» (І да ІІ книга) да челядьлы повесть «Биа нюр», Я. Рочевлысь роман «Кык друг», А. Лыюровлысь повесть «Прӧстӧй йӧз (І книга), С. Тимушевлысь повесть «Зумыд кок йылӧ», И. Изъюровлысь повесть «Кӧнкӧ Эжва йылын» и мукӧдлысь.
Драматическӧй произведениеяс гижисны писательяс Н. Дьяконов, Г. Федоров, И. Пыстин.
Н. Дьяконовлы «Свадьба приданӧйӧн» комедияысь присудитӧма Сталинскӧй премия. Г. Федоров сетіс кык пьеса: «Тиман предгорьеясын» да «Юргӧ вӧр». И. Пыстинлысь печатайтӧма «Бушкола вояс».
Поэтъяс С. Попов, И. Вавилин, С. Тимушев, П. Образцов, В. Ширяев, Б. Палкин да мукӧд гижисны уна стихотворениеяс. С. Попов стихъяслысь война бӧрын печатайтӧма кык сборник, а таво сылысь печатайтӧма ыджыд поэма «Зарни поток».
Коми литератураӧ локтӧны выль и выль авторъяс, кодъяслӧн произведениеяс печатайтсьӧны журналын да газетаясын.
Печатьысь петісны сідзжӧ уна переводнӧй произведениеяс на лыдын: С. Бабаевскийлӧн «Зӧлӧтӧй Звездаа кавалер», П. Павленколӧн «Шуд», Б. Полевойлӧн «Настоящӧй морт йылысь повесть» да «Ми сӧветскӧй йӧз», А. Мусатовлӧн «Стожары» и уна мукӧд книгаяс.
Коми художественнӧй литература быдмӧмкӧд развивайтчӧ и коми литературнӧй кыв. Примерӧн тайӧ уджын коми писательяслы являйтчӧ озыр, образнӧй да гибкӧй русскӧй кыв. Писательяс русскӧй художественнӧй литература серти совершенствуйтӧны ассьыныс мастерство, коді выражайтчӧ унаторйын: и точнӧй да яснӧй кывъяс бӧрйӧмын, и предложениеяс тэчасногын, и образъяс создайтӧмын, и произведениелысь композиция стрӧитӧмын да мукӧдлаын.
Коми художественнӧй литературалӧн кӧ кыв аслас развитиеын воддза кад серти ёна сӧвмис, сылӧн словарыс озырмис, то тайӧ оз на висьтав, мый художественнӧй произведениеяслӧн кывйыс воис совершенствоӧдз. Ылӧдз на эз во. Кыдзи и торъя коми художественнӧй произведениеясын эмӧсь гырысь тырмытӧмторъяс, сідз жӧ кыв боксянь эмӧсь уна нелючкияс. Художественнӧй произведениеясын оз на используйтчы кывлӧн сійӧ став озырлуныс, мый эм коми народнӧй сёрниын. Сы вӧсна уна произведениеяс кыв боксянь косӧсь, однообразнӧйӧсь, гӧльӧсь изобразительнӧй средствоясӧн. А произведениелӧн кӧ кывйыс гӧль, омӧля художественнӧй, то сэки произведениеыс оз шедӧд ассьыс цельсӧ, кӧть кутшӧм гырысь идеяяс сэтчӧ абу пуктӧма. Улын художествоа произведение оз вермы лоны вылын идеяа произведениеӧн.
Коми художественнӧй литератураын сідзжӧ частӧ паныдасьлӧны неправильнӧ стрӧитӧм предложениеяс, кодъяс сьӧктӧдӧны гӧгӧрвоны смыслсӧ, искусственнӧй кыв сочетаниеяс, неточнӧя торъя кывъяс употребляйтӧм, ковтӧм инверсияяс, коми кывлы лӧсявтӧм оборотъяс и с. в.
Индӧм тырмытӧмторъясыс паныдасьлӧны не сӧмын том авторъяслӧн, но и писательяслӧн, кодъяс литератураын уджалӧны уна во нин.
Писатель В. В. Юхнинлӧн творчество коми литератураын босьтӧ ыджыд места. Аслас произведениеясын сійӧ сетӧ запоминайтчана уна художественнӧй образъяс. В. Юхнин бура тӧдӧ коми народлысь кыв и зільӧ используйтны сійӧс быд боксянь аслас творчествоын.
Аслас «Тундраса бияс» романын писатель петкӧдлӧ Войвылын мунысь гырысьысь-гырысь вежсьӧмъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь природнӧй озырлунъяс — изшом — осваивайтӧмкӧд. Романын эмӧсь яркӧя сетӧм уна образъяс, мича, поэтическӧй описаниеяс, картинаяс. Медся нин авторлы удайтчӧмаӧсь пӧрысь йӧзлӧн образъяс — Павел Ламбейлӧн да Ильиничналӧн. Мыйта народнӧй мудростьыс, поэзияыс найӧ сёрниын! Но кор лыддян романсӧ дзоньнас, сэтысь тыдовтчӧ, мый уналаті на кыв боксянь авторлы колӧма шыльӧдны, озырмӧдны произведениесӧ. Ӧткымын образъяс лоӧмаӧсь невыразительнӧйӧсь, портретъяс налӧн бледӧсь. Медся слаб местаясӧн колӧ лыддьыны авторлысь рассуждениеяссӧ. Со, например, ӧти отрывок:
«Геологъяс пӧвстын уджлӧн стахановскӧй методъяс заводитчисны паськавны ёнджыкасӧ тулыссяньыс. Тайӧ сёрмӧмыс лоас гӧгӧрвоана, босьтан кӧ тӧд вылӧ налысь аслыссикас уджсӧ, сезонностьсӧ. Маршрутно-геологическӧй партияяс, например, петӧны удж вылӧ сӧмын лым сылӧм бӧрын да сэтшӧм волытӧм местаясӧ, кытысь оз петавлыны выль лым усьтӧдз, кытчӧдз тайӧ лымйыс оз шебрав юяслысь да шоръяслысь бужӧдъяссӧ, кӧреннӧй породаяслысь обнажениеяссӧ. Гожӧмын жӧ кызвынсӧ уджалӧны и геолого-поисковӧй партияяс, кодъяс детальнӧйджыка исследуйтӧны да нуӧдӧны площаднӧй съёмкаяс сійӧ местаясын, кытысь вӧлі аддзӧма маршрутнӧй партияясӧн полезнӧй ископаемӧйяс да выявитӧма налысь перспективностьсӧ. И сӧмын аддзӧмторъяслысь общӧй запасъяс тӧдмалысь геолог-разведчикъяслы, торъя нин буровикъяслы, вӧлі кивывджык петкӧдлыны гырысьджык показательяс весиг тӧвся кадӧ» («Тундраса бияс», І книга, стр. 171-172).
Тайӧс лыддян да оз эскыссьы, мый тадзи, отчёт сямӧн, гижис Юхнин. Кывйыс кутшӧмкӧ бесцветнӧй, газетнӧй.
Романын эмӧсь и неправильнӧя построитӧм предложениеяс, шуам: «Но виччысьтӧг сыын петкӧдчис упорство, ас водзас сувтӧдӧм мог, кӧть мый, а олӧмӧ пӧртӧм» (сэн жӧ, стр. 73). Сьӧкыд гӧгӧрвоны, коді кодлы относитчӧ.
Русскӧй кыв влияние улын Юхнин уналаын употребляйтӧ коми кывлы лӧсявтӧм словосочетаниеяс, торъя кывъяс. Сійӧ гижӧ: «Семёнов и Квитко пасьтасьӧмаӧсь, кыдзи ставыс, сэтшӧм жӧ брезентӧвӧй курткаясӧ» (сэн жӧ, стр. 144). Комиӧн шуасны: «Семёнов и Квитко пасьталӧмаӧсь, кыдзи и ставыс, сэтшӧм жӧ брезентӧвӧй курткаяс» либӧ: «Семёнов да Квитко сэтшӧм жӧ брезентӧвӧй курткааӧсь, кутшӧм и мукӧдлӧн». Неточнӧя гижӧм весиг ӧти кыв вермас торкны смыслсӧ. Автор гижӧ: «Квитко лӧсьӧдыштіс ӧчкияссӧ» (сэн жӧ, стр. 53). Квитко вӧлі ӧти ӧчкиа, а эз унаӧс ӧтпырйӧ новлы.
«Тундраса бияс» романысь сюрасны кывйӧн лёка вӧдитчӧм кузя вель уна примеръяс, и найӧ, дерт, чинтӧны произведениелысь значениесӧ.
Поэт С. Попов гижис вӧр промышленностьса новаторъяс йылысь поэма «Зарни поток» (видзӧд «Войвыв кодзув» жур., ном. 5, 1951 во). Тайӧ поэмасӧ обсудитігӧн, кор сійӧ эз на вӧв печатайтӧма, индывлісны поэмалӧн кыв кузя уна тырмытӧмторъяс вылӧ. С.  Попов мыйтакӧ исправитӧма индӧдъяс серти, но унджыксӧ век жӧ кольӧма вежтӧг. Поэт тэрмасис печатайтны поэмасӧ, кыв боксянь сійӧс помӧдз отшлифуйттӧг, и та вӧсна произведениеыслӧн доныс чинӧ.
Не местаӧ веськалӧм кыв, неточнӧя выразитӧм мӧвп мукӧд дырйи тшыкӧдӧны предложениесӧ дзоньнас.
С. Поповлӧн эм сэтшӧм предложение:

— Мед олас сё вояс чӧж, —
горӧдӧ, — Сталин!

Косвеннӧй речсӧ тані сюйӧма дзик не местаӧ, и предложениелӧн смыслыс вежсьӧ, а выражение «сё вояс чӧж» — сійӧ несерьёзностьлӧн результат.
10-ӧд страницаын поэт гижӧ:

— Ылӧдз нюжӧдчан! —
дискантӧн шыбитіс Торков.

Тӧдчӧдӧм кывъясыс — искусственнӧй словосочетание, метафораыс неточнӧй, кыдзи и мӧд сэтшӧм жӧ выражение:

Сӧдз сынӧдын кучкасьӧ
Знамялӧн шӧвк.

Поэмаын сетӧма лучкист Егор Неневлысь образ, и ӧтилаын поэт сійӧс сравнивайтӧ «самовлюблённӧй Нарцисскӧд». Древнегреческӧй мифологияысь босьтӧм тайӧ образыс некыдз оз лӧсяв Ненев характеристикалы, эпитет «самовлюблённӧй» тані лишнӧй — Нарцисс понятиеас сійӧ сідз нин пырӧ.
Торъя образъяс искусственнӧя стрӧитӧм, неточнӧя употребитӧм метафораяс, эпитетъяс, сравнениеяс, кывъяссӧ предложениеясын не местаӧ тэчӧм, коді вайӧдӧ двусмыслицаӧ — ставыс сійӧ ковтӧмтор и наысь колӧ поэтлы мездысьны.
Уджавны и уджавны художественнӧй произведениеяслысь кыв совершенствуйтӧм вылын — татшӧм могыс став коми писательяс водзын.
Ещӧ на лёкджык делӧыс переводнӧй литература юкӧнын.
Быд переводчиклы основнӧй принципӧн являйтчӧ — стӧча передайтны смыслӧ переводитан произведениелысь, художественнӧй достоинствояссӧ сылысь воштытӧг (тані сёрниыс мунӧ художественнӧй произведениеяс переводитӧм йылысь). Но тайӧ требованиесӧ переводчикъяс пӧвстысь, тыдалӧ, унаӧн оз гӧгӧрвоны, и найӧ асланыс практикаын точнӧй смыслӧвӧй переводъяс пыдди вӧчӧны буквальнӧй переводъяс, переводитӧны кывйысь кывйӧ, коми кывлы лӧсявтӧм оборотъяс, кыв сочетаниеяс переводас механическӧя пыртӧмӧн. И артмӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс переводческӧй кыв, кодӧс сьӧкыд гӧгӧрвонысӧ. Дзик невернӧй установка. Оз жӧ вермы лоны коми народлӧн кык литературнӧй кыв: ӧтиыс — оригинальнӧй произведениеяслӧн кыв, мӧдыс — переводнӧйяслӧн. Литературнӧй кыв — сійӧ ставпӧлӧс литературалы единӧй, и не должен лоны особӧй переводческӧй кыв.
А мый переводческӧй уджын эмӧсь уна недочётъяс, позьӧ иллюстрируйтны примеръяс вылын.
Миян водзын П. Павленколӧн роман «Шуд», кодӧс переводитӧмаӧсь коми кыв вылӧ опытнӧй переводчикъяс: Н. А. Улитин да С. Ф. Тимушев. Тайӧ переводсӧ босьтӧма абу сы ради, мый сійӧ зэв слаб. Переводлӧн качествоыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и уна мукӧдлӧн. «Шуд» роман переводысь, пӧжалуй, сюрасны ставпӧлӧс типичнӧй тырмытӧмторъясыс, кутшӧмъяс овлывлӧны переводъясын. Вайӧдам примеръяс.
І. Падежнӧй кывйывъяс ковтӧг да неправильнӧя употребляйтӧм.
1. Мед сійӧс полковниклӧн ветлігкості эз гусявны (89 стр.) — «лӧн» тані лишнӧй.
2. …шыӧдчис веськыда Воропаевлы (61 стр.) — колӧ: Воропаев дінӧ.
ІІ. «Вылын» кывбӧр не местаын употребляйтӧм.
1. Кодкӧ кутіс ворсны баян вылын (313) — колӧ: баянӧн.
2. …телефон вылын унмовсьӧ, телефон вылын и садьмӧ (138) — колӧ: телефон дорын унмовсьӧ, телефон дорын и садьмӧ.
ІІІ. Двусмыслицаяс.
1. Лэчыд тӧв да дзик куш вӧснаыс полысь да нежнӧй лэбачьяс эськӧ эз вермыны овмӧдчыны сы вылӧ (66) — колӧ: полысь да нежнӧй лэбачьяс эз вермыны эськӧ овмӧдчыны лэчыд тӧв вӧснаыс дай дзик кушинӧ.
2. …и некодлы меным ӧні отсавны (126) — смыслыс татшӧм: и некод меным ӧні оз вермы отсавны.
ІV. Буквальнӧй, механическӧй переводъяс.
1. …удивитісны мужскӧй покроя пинжакӧ да брюкиӧ пасьтасьӧм нывбабаяс (287) — зэв тешкодь. Сідзкӧ, позьӧ шуны: «Иван пасьтасьӧма сатин дӧрӧмӧ». Коми кывлы абу лӧсялана явление.
2. Регыд Воропаев асьсӧ кыйис сы вылын, мый сійӧ шуалӧ тайӧ бессмыслицасӧ (52) — тӧдчӧдӧм кывъяс пыддиыс позис гижны: казяліс.
3. …шочиника сетліс тӧдны ас йывсьыс. (94).
4. Воропаев кияснас нуӧдіс юрси кузяыс (236) — колӧ: кинас шылькнитіс юрсисӧ.
5. …пукталӧны дӧмасъяс гачьяс вылӧ (250) — колӧ: дӧмлӧны гачьяс. Тадз лоӧ дженьыд, естественнӧй и зэв гӧгӧрвоана.
V. Сьӧкыда гӧгӧрвоана, неправильнӧя да искусственнӧя построитӧм предложениеяс да оборотъяс.
1. Тайӧ кадӧ тотшкӧдчытӧг воссьыштіс кабинетлӧн ӧдзӧс, да официанткалӧн еджыд курткаа, небыдик войлочнӧй шлёпанцыа косіник да неыджыд тушаа нывбаба пыртіс поднос вылын чай стакан да ичӧтик тарелка вылын яичнӧй порошокысь вӧчӧм омлет (10) — абу кокни гӧгӧрвоны тайӧ неправильнӧ построитӧм предложениесӧ. Бурджык вӧлі тайӧ предложениесӧ переводитны кык либӧ куим предложениеӧн, шуам: «Тайӧ кадӧ, кабинет ӧдзӧсӧ тотшкӧдтӧг пырис неыджыд тушаа косіник нывбаба. Сійӧ вӧлі официанткалӧн кодь еджыд курткаа да небыд гын шлёпанцыа. Нывбаба пыртіс поднос вылын чай стакан да ичӧтик тарелка вылын омлет, кодӧс вӧчӧма яичнӧй порошокысь».
2. Сылы индісны шуйга сойпӧла (гимнастёрка сосыс ӧшаліс тыртӧг), «Краснӧй Звезда» ордена да Севастопольысь сетӧм медаля, ыджыд тушаа, мича ён морт вылӧ… (17 — 18) — сы мында определение да ещӧ на костын вводнӧй предложение помӧдз вайӧдны путаницаӧ; дай медальсӧ эз Севастопольысь сетны, а Севастополь дорйӧмысь.
3. Сталин дыр чӧв оліс, папироссӧ ӧзтӧмӧн да куритӧмӧн (233) — тані оз лӧсяв татшӧм оборотыс, лоӧ искусственнӧйӧн. Бурджык вӧлі тайӧс переводитны сложноподчинённӧй предложение формаын: «Сталин дыр чӧв оліс: сійӧ ӧзтіс папирос да мӧдіс куритчыны».
4. Сійӧ шевгӧдліс кияссӧ радысла, кыдзи болельщик, выль маркаа машина аддзӧмӧн (255) — татшӧм формаын деепричастнӧй оборотыс тані абу лӧсялана, а татшӧмыс паныдасьӧ дорвыв, торйӧн нин книгалӧн мӧд юкӧнын. Медым разнообразитны да не повторяйтны «ӧмӧн» суффиксӧн помасьысь деепричастнӧй оборотъяс, колӧ употребляйтны сы пыдди тшӧтш и отглагольнӧй существительнӧй оборотъяс да придаточнӧй предложениеяс. Тані позис вежны деепричастиесӧ мӧд формаа деепричастиеӧн жӧ либӧ сетны отглагольнӧй существительнӧй формаын (выль маркаа машина аддзигӧн, либӧ аддзӧм мысти).
5. Кык-куим местаын виӧм вӧвъяс куйлісны канал вомӧн плӧтинаӧн (253) — кывъяс не местаӧ пуктӧм вӧсна артмӧма ковтӧм причастнӧй оборот, коді искажайтӧ содержаниелысь смыслсӧ. Сёрниыс мунӧ оз кык-куим местаын виӧм вӧвъяс йылысь, а виӧм вӧвъяс йылысь, кодъяс плӧтинаӧн моз потшӧмаӧсь каналсӧ кык-куим местаті.
VІ. Переводиттӧм кывъяс.
Вялӧй, жуткӧй, удивительнӧй, абу глубокӧй, восторженнӧя, откровеннӧя, виски (кӧсича значениеын), холмъяс (мылькъяс значениеын), обрадуйтчис, присоединитчис, осанистӧя, тощӧй, раскосӧй, уместнӧ, беспечнӧй, разбитнӧй, жестокӧй, чужӧй, напролом, грустнӧйӧсь, тоскливӧя, мозгын, одинокӧй, и с. в.
Став вайӧдӧм примеръяссӧ позьӧ заключитны дзикӧдз исказитӧм да бессмыслицаӧ пӧртӧм русскӧй пословицаӧн: «И старуха вылӧ овлӧ проруха» (стр. 60). Да, старукаыдлӧн кӧ овлӧ ӧшибкаыд — простимӧ, а вот мыйла та мында прорухаыс переводчикъяслӧн!
Ми, гашкӧ, эг вайӧдӧ и сёӧд юкӧнсӧ сійӧ нелючкияслысь, кутшӧмӧсь эмӧсь «Шуд» роман переводын, но картинаыс зэв гӧгӧрвоана. Перевод омӧль. И татшӧм переводческӧй стильыс лоӧ характернӧйӧн и мукӧд уна переводъяслы.
Ӧнія кадын переводнӧй литература аслас объём серти унапӧв вевтыртӧ коми оригинальнӧй художественнӧй литератураӧс и сійӧ ыджыд роль ворсӧ коми литературнӧй кыв развивайтӧмын. А кор миян эмӧсь на улын качествоа переводъяс, найӧ вермӧны и отрицательнӧя влияйтны литературнӧй кыв вылӧ. Уна коми писательяс произведениеясын сійӧ влияниеыс тӧдчӧ. Переводъясын имеитчысь тырмытӧмторъясыс частӧ пырӧны оригинальнӧй произведениеясӧ.
Переведитчан удж бурмӧдӧм являйтчӧ сідзжӧ ыджыд могӧн.

* * *

Коми литературнӧй кыв ёна на колӧ озырмӧдны.
Кыв озырмӧдан источникъясӧн лоӧны диалектъясса кывъяс, выльысь артмӧдӧм да заимствуйтӧм кывъяс.
Диалектын кӧ эм сэтшӧм кыв, кодлы соответствуйтысь значениеа кыв абу на литератураын, сійӧс колӧ пыртны литературнӧй кывйӧ, мед кӧть и употребляйтчӧ ӧти либӧ кык район территория вылын. Сэтшӧм кывйыс талун диалектизм, а регыд мысти лоас ставлы общӧйӧн, литературнӧйӧн. Воддзаджык кадъясӧ, например Сыктыв вожсалы кажитчылісны диалектизмъясӧн сэтшӧм кывъяс, кыдзи ёрт, нӧшта, шайт (рубль), сюрс, сӧмын, дзоля и с в., а ӧні тайӧ кывъясыс лоины тӧдсаӧсь паськыд массалы и употребляйтчӧны сёрниын. Найӧ пырисны йӧз пӧвстӧ литература пыр.
Диалектъясысь литератураӧ кывъяссӧ пыртӧм должен мунны упорядочитӧмӧн. Оз позь пыртны любӧй кыв, кутшӧм веськалас. Шуам, Сыктыв вожын, некымын сельсӧветулын, картупель шуӧны яблӧгӧн. Картупель — ставлы гӧгӧрвоана кыв и дзик нинӧмла пыртны литератураӧ яблӧг, коді употребляйтчӧ ещӧ дзик мӧд значениеын. Сы вӧсна колӧ бӧрйыны диалектъясысь кывъяссӧ, кодӧс позьӧ пыртны литературнӧй кывйӧ, кодӧс — оз.
Вермасны пырны литератураӧ разнӧй диалектъясысь ӧти значениеа кывъяс и употребляйтчыны параллельнӧ. Да, татшӧмъясыс литератураын эмӧсь нин, например: сьылі — голя; йӧра — лола; алькӧс — ньывк, дзоля — ичӧт, ай — бать и с. в. Таын омӧльыс нинӧм абу.
Диалектъясысь босьтӧм кывъяс ёна вермасны озырмӧдны литературнӧй кывлысь словарь.
Первойя каднас сӧмын колӧ сетавны сэтшӧм кывъяслы объяснениеяс. А то лоӧ сідз, мый унджык лыддьысьлы найӧ лоӧны гӧгӧрвотӧмӧсь и оз привитчыны литератураӧ. Например, С. Попов аслас «Зарни поток» поэмаын гижӧ:

Кӧнкӧ ылын, ылын
Сӧрис путоркан.

Путоркан уналы абу гӧгӧрвоана. Колӧ вӧлі сетны сноскаын объяснение.
Мӧд источникӧн литературнӧй кыв озырмӧдӧм кузя лоӧ выль кывъяс артмӧдӧм.
Удачнӧя образуйтӧм выль кывъяс, кодъяс оз противоречитны коми кыв законъяслы, долженӧсь босьтны колана места словарнӧй составын. Миян эмӧсь нин сэтшӧм кывъяс, шуам, кывбӧр (послелог) кывсикас (часть речи), тӧдчанлун, (значение) и с. в. Искусственнӧй кывъяс артмӧдӧм, лёк кындзи, нинӧм оз вай. Вӧлі кад, кор буржуазнӧй националистъяс сюявлісны коми литератураа быдпӧлӧс надуманнӧй кывъяс, но найӧ эз пырны коми литератураӧ.
Вынйӧра источникӧн коми литературнӧй кыв озырмӧдӧмын являйтчӧ великӧй русскӧй кыв. Став сійӧ кывъяс, кодъяс абуӧсь коми словарнӧй запасын, ми босьтам русскӧй кывйысь. Сы вӧсна коми литературнӧй кыв медсясӧ озырмис и озырмӧ заимствуйтӧм кывъяс шӧт весьтӧ.
А. Вежев да А. Кипрушева асланыс статьяын гижӧны, мый оз ков пыртны коми кывйӧ параллельнӧй русскӧй кывъяс, эмӧсь кӧ сэтшӧмъясыс коми кывйын. Положениеыс правильнӧй, но сійӧс колӧ стӧчмӧдны, йӧз сёрниын абу этша случай, кор русскӧй кывъяс употребляйтчӧны параллельнӧ коми кывъяскӧд, например: тӧварыш — ёрт, пасибӧ — аттьӧ; толькӧ — сӧмын; ещӧ — нӧшта; небеса — енэж; бабушка — пӧчӧ, пӧч, дед, дедӧ — пӧль, пӧльӧ; тысяча — сюрс; зеркала — рӧмпӧштан; песня — сьыланкыв; столб — сюръя; зарни — зӧлӧта; старайтчӧ — зільӧ и с. в.
Параллелизмъяс, кодъяс зумыда утвердитчӧмаӧсь коми кывйын, бырӧдны нинӧмла. Сэтшӧм парнӧй кывъясыс ӧткодь правоясӧн долженӧсь употребляйтчыны коми литературнӧй кывйын.
Коми грамматика кузя да коми литературнӧй кыв развивайтӧм кузя уна вопросъяс на ӧні кежлӧ разрешиттӧмӧсь. Тадзи водзӧ кольччыны оз позь. СССР-са Наукаяс Академиялӧн коми филиалса кыв, письменность да история кузя сектор должен возглавитны став уджсӧ, коді йитчӧма коми кыв кузя вопросъяс разрабатывайтӧмкӧд. Сталин ёртлысь языкознание кузя гениальнӧй трудъяс пыдісянь изучитӧм да сылысь индӧдъяс теоретическӧй да практическӧй уджын применитӧм отсаласны разрешитны миян водзын сулалысь гырысь вопросъяссӧ.