Коми кывтӧдӧм

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Цыпанов Е.А.  Илля Вась выль кыввор йылысь // В.И.Лыткин и филологические науки в Республике Коми: Материалы научного семинара, посвященного 110-летию со дня рождения Василия Ильича Лыткина (15 декабря 2005 г., г. Сыктывкар). — Сыктывкар, 2006. — С. 52-55.

Илля Вась кольӧм нэмся коми кывтуялӧмын, литератураын да дзоньнас культураын босьтӧ зэв тӧдчана ин, сыкӧд орччӧн позьӧ сувтӧдны Палалей Калеӧс, Питирим Сорокинӧс, А.С. Сидоровӧс, Тима Веньӧс, Нёбдінса Витторӧс. Сӧмын Илля Вась зэв аслыспӧлӧс: тӧдлӧма уна кыв, велӧдчӧма вӧлі Европаын, тӧдса вӧлӧма меднималана лингвистъяскӧд, ачыс котыртӧма вӧвлӧм Сӧвет Ӧтувлунын финн-угристика. Ӧти кывйӧн кӧ, паськыд видзӧдласа, унатор пыдіа гӧгӧрвоысь морт. Тайӧ бура тӧдчӧ и Илля Васьлӧн выль кыввор вылӧ мӧвпъясысь.

В.И. Лыткин эз сӧмын вӧв гижӧд кыв туялысь, сійӧ ачыс медводдзаяс лыдын лӧсьӧдӧма сійӧс. Тӧдчӧдны колӧ со мый: велӧдысьясӧс дасьтан Тотьмаса семинарияын велӧдчигас нин 1912-1916-ӧд воясӧ сійӧ зіля гижӧ кывбуръяс, Йирымса путкыльтӧмӧдз ёна водзджык. Сэсся став 20-ӧд вояс чӧж пессьӧ-вийсьӧ выль сӧвмӧм да озыр гижӧд кыв лӧсьӧдӧм могысь. Та йылысь ачыс гижӧ вель уна сэкся гижӧдын (видзӧд «Мый медся дона да муса» небӧгысь, Сыктывкар 1994, 19-38 лб.). Выль кыввор йылысь гырысь уджъяс Илля Васьлӧн абу, эм ӧти неыджыд стаття да некымынысь та йылысь висьталӧ гижӧд кыв сӧвмӧм йылысь аслас мукӧд гижӧдын. Шуам кӧть, тырвыйӧджык коми кывйын пуризм йылысь да неологизмъяс артманног йылысь Илля Вась гижӧма «Коми литературнӧй кыв сӧветскӧй воясӧ» нима 1963-ӧд вося статтяын (Войвыв кодзув. 1963. 9 №). В.И. Лыткин важӧнсянь нин вӧлӧма 20-ӧд воясын кыпавлӧм «ва коми кыв вӧсна» зільӧмлы паныд да критикуйтӧ А.А. Чеусовӧс (Гӧрд Ӧльӧшӧс), Ёгуш дор сулалысь-олысьӧс. Сійӧ гижӧ: «Ва коми кыв» йылысь пуристическӧй «теорияыс» кыв шутӧг реакционнӧй» (63 лб.). Сійӧ бура гӧгӧрвоӧма — дзикӧдз мынтӧдчыны воӧм кывъясысь он вермы дай тайӧс вӧчны оз и ков, ӧд босьтӧм кыввортӧм кывйыс абу на вӧвлӧма. Такӧд ӧттшӧтш Илля Вась нимӧдӧ да ошкӧ гижӧд кывйын артмалӧм вылькывъяссӧ да дженьыда серпасалӧ налысь артманногсӧ, торйӧдӧ вит сикас: а) кывъяс ӧтлаӧдӧм (сёрникузя), б) суффиксъяс отсӧгӧн артмӧм (ломтас), в) кыввуж абстрагируйтӧм (ӧд), г) роч кывъяс калькируйтӧм (сиктсӧвет), д) периферийнӧй кывъяс активизируйтӧм (саридз, сынӧд). Татшӧм артманногсӧ Илля Вась вайӧдӧ и Сыктывкарса каналан университетса студентъяслы гижӧм «Коми кывлӧн историческӧй лексикология» велӧдчан небӧгӧ.

Илля Вась комиын неологизмъяс артмӧм йылысь 1958-ӧд воын йӧзӧдлӧма ӧти неыджыд гижӧд, нимыс сылӧн «Кыдзи артмӧны выль кывъяс», петӧма «Войвыв кодзулын» 1958-ӧд вося сизимӧд номерын. Видлалӧма сер да пас юкӧнъясӧн артмӧм кывъяс (лысер, олӧмсер, лыдпас, шыпас, эскӧданпас да с.в.). Тӧдчана стаття гижан кадыс, тайӧ хрущёвдырся ульдылӧм кадколаст. Буретш сэки, 50-ӧд вояс помын заводитчӧ гижӧд кывлӧн озырман-паськалан босьтчӧмыс, вывті рочмӧмысь мынтӧдчӧмыс.

Буретш сійӧ жӧ вонас профессор Илля Вась Мӧскуасянь Геннадий Фёдоровлы аслас сераку-гижӧдас вӧзйӧ «Войвыв кодзув» журналын восьтыны аслыссяма юкӧн, кытчӧ эськӧ позис пасъявны выльӧн чужӧм коми кывъяс да кывтэчасъяс. Тайӧс пасйӧ Г.И. Торлопов 1995-ӧд вося «Войвыв кодзув» журналын йӧзӧдӧмторйын (9 №, 25 лб.). Тайӧ мӧвпыс зэв тӧдчана, ӧд сійӧ кадас нин Илля Вась гӧгӧрволӧма неологизмъяс пасъялӧмыслысь ыджыд коланлунсӧ и лингвистикалы, и кыв практикалы. Татшӧм видзӧдласнас Илля Вась вӧлӧма сэкся кывтуялӧмын водзын мунысь мортӧн, ӧд буретш 50-ӧд вояс помын мусярын и сӧвмӧма-паськалӧма неология кыдзи выль кывтуялан дисциплина.

Мый туялӧ неологияыс? Лексикологияӧ пыран тайӧ туялан сикасыс чукӧртӧ да видлалӧ вылькывъяс либӧ неологизмъяс. Неология подуласьӧ неологизмъяслӧн кывчукӧръяс вылӧ да найӧс туялан нырвизьяс да уджъяс вылӧ. Коми кывйын ӧні неологияыс сӧмын на сувтӧ кок вылас, ӧд вылькывъяс шымыртана-серпасалана кывкудъяс петісны печатьысь сӧмын неважӧн на: 2 юкӧна «Выль коми кыввор» (1997-1999) да 2005-ӧд воӧ вӧлі йӧзӧдӧма «Выль кыввор» небӧг (чукӧртысьясыс Л.М. Безносикова да Е.А. Цыпанов). Бӧръя йылысь колян во кыптылісны ёсь вензяна сёрнияс, кодсюрӧ весиг дзик омӧльтана ногӧн шуасьліс выль кыввор да небӧг дасьтысьяс йылысь. Но такӧд ӧттшӧтш сэтчӧ чукӧртӧм уна кыв пондіс ёна тшӧкыдджыка бергавны газет-журналын, теле-радиоын да весигтӧ коми йӧз сёрниын. Сідзкӧ, уналы тайӧ уджыс вӧлӧм колана да виччысяна. Ӧні «Выль кыввор» небӧг позяс лыддьыны и Ӧтуввезйысь, Фин-угор электрон небӧгкудйысь, пырӧй http://library.finugor.ru инпасӧ.

А кор медводдза татшӧм кывкудъясыс петавлӧмаӧсь да кӧні? Вӧлӧмкӧ, медводдзаяссӧ дасьтӧмаӧсь вель важӧн нин: Россияын ХVІІІ-ӧд нэмын вӧлӧм ки помысь гижӧмаӧсь «Лексикон вокабулам новым по алфавиту», сэтчӧ пыртӧмаӧсь мукӧд кывъясысь Медводдза Петыр кадӧ пырӧм 503 торъякыв. Буретш сійӧ кадас и сӧвмӧма Россияас збыль армия, флот, наука, индустрия, театр, балет, караб вӧчӧм да с.в., ӧттшӧтш ылькнитӧмаӧсь рочӧ и вылькывъяс. Сэсся ХХ-ӧд нэмын нин Италияын 1935-ӧд воӧ, Нью-Йоркын 1953-ӧд воӧ, Токиоын 1955-ӧд воӧ да с.в. йӧзӧдӧмаӧсь италия, англия да япон кывъясӧ пырӧм неологизмъяслысь вель ыджыд кывчукӧръяс, ӧд кольӧм нэм шӧрсянь мусяр пасьтала пондіс вынавны-паськавны выль технологияяс паськалан гы, нӧшта сійӧс шулӧны вӧлі наукаын да техникаын революцияӧн. Татшӧм кывкудъясыс петавлыны пондісны и мукӧд кывъяс (прансуз, немеч, румын, суоми) материал подув вылын. Вайӧдам татшӧм кывчукӧръясыслысь ӧткымын ним:

• Panzini F. Dizionario moderno. Dello parole che non si trovano negli altri dizionari. — Milano, 1935.
• Migliorini B. Parole nuovo. Appendice di dodicimila voci al Dizionario moderno di Alfredo Panzini. — Milano, 1963.
• Berg P. Ch. A dictionary of new words in English. — New York, 1953.
• Reifer M. Dictionary of new words. With an introd. by Eric Partridge. — New York, 1955.
• Cэкай синго дзитэн. Фу гайкоку дзиммэй дзитэн. — Токио, 1955.
• Gilbert P. Dictionnaire des mots nouveaux. — Paris, 1971.
• Hellvig G. Kennen Sie die neuesten Wörter? — München, 1973.

Роч кывтуялӧмын татшӧм уджсӧ панӧмаӧсь мукӧд канмуясысь сёрӧнджык, 1965-ӧд восянь Роч кыв институтын кывкудъяс лӧсьӧдан секторын пондӧмаӧсь чукӧртны вылькывъяслысь картотека, ӧд буретш сэки рочӧ (да и мукӧд кывйӧ, комиӧ тшӧтш) ыджыд ӧдӧн пондӧмаӧсь пырны неологизмъяс мудорсайса кывъясысь, артмӧма и уна выль роч кыв, со татшӧмъяс кыдзи биосинтез, космонавт, ракета-носитель, кемпинг, КВН, неоколониализм, телеспектакль, стюардесса да уна мукӧд. Став индӧм кывйыс веськаліс 60-ӧд воясӧ и миян коми кывйӧ. Роч лексикографияын вылькывъяслӧн медводдза кывчукӧрыс петӧма 1971-ӧд воын, нимыс сылӧн Новые слова и значения. Словарь-справочник по материалам прессы и литературы 60-х годов // Под ред. Н. З. Котеловой и Ю. С. Сорокина. – Москва, 1971. Водзӧ сэсся тайӧ кывкудйыс петавліс дзонь серияӧн. Татшӧм уджыс вӧлі зэв колана, ӧд роч кывйӧ сэки пырӧ вӧлі выль кывворыс сюрсъясӧн, колӧ вӧлі найӧс чукӧртны, гӧгӧрвоӧдны, тӧдмӧдны наӧн Сӧвет Ӧтувлунын олысьясӧс.

Коми кыв 60-70-ӧд воясӧ тшӧтш вӧлі сӧвмӧ-паськалӧ, кӧть и ёна ньӧжмыдджыка рочысь. Сэки коми гижӧд кывйӧ вӧлі пырӧ уна босьтӧм кыв (лавсан, ЭВМ, луноход, газопровод да мук.), серпаса гижӧдъясӧ пондіс пырны уна торъякыв ас коми сёрнисикасъясысь да 20-ӧд воясся небӧг-газетъясысь, шуам, ӧксы, саридз, сынӧд, сёрникузя, лыдпас, ломтас-мавтас, индӧд да уна мукӧд (Илля Вась аслас гижӧдъясас век зільӧма гижны комиӧнджык мукӧд сэкся гижысь-журналист дорысь). Вель уна татшӧм вылькывсӧ вӧлі пасйӧма 1961-ӧд воын йӧзӧдӧм «Комиа-роча словарӧ» неол. (неологизм) пастор бӧрын, шуам, мусер неол. вид, пейзаж, ландшафт (КРС 436).

Сӧмын сійӧ кадӧ дай сёрӧнджык татшӧм уджсӧ некод эз босьтчыв вӧчнысӧ, туялысьыс вӧлі этша, неологизмъяс йылысь уна эз сёрнитлывны, найӧс эз нимӧдлыны ни туявлыны. Сӧмын 30 во мысти, 90-ӧд воясӧ ӧдйӧ вежсьысь олӧмыс быть тшӧктіс чукӧртны да дасьтыны татшӧм кывкудъяссӧ, ӧд буретш ХХ-ӧд нэм помӧ коми кывворыс пондіс ёна паськавны-сӧвмыны, вылькывйыс артмаліс нин сёясӧн. Коми неология аслыспӧлӧс: выль кывворыс пондіс ёнджыкасӧ паськавны-артмыны ас коми кыв подув вылын, сыӧн пондісны вӧдитчыны важӧнджык нин пыралӧм кывъяс пыдди, оланподув конституция пыдди, кывпель слог пыдди, кывкуд словарь пыдди да с.в. А тшӧкыдджыкасӧ выль коми кывъяс бергалӧны воӧм кывъяслы синоним туйын.

Медводдза татшӧм торъя уджъясыс петавлісны неыджыд юӧр гижӧдъясӧн, Войтырсикас министерство бердын уджалысь коми кыв комиссия дасьтіс-йӧзӧдіс 4 небӧгтор, кывъяссӧ йӧзӧдлісны «Войвыв кодзув» журналын да «Коми му» газетын. 1997-ӧд воӧ печатьыс петіс «Выль коми кыввор» небӧглӧн 1 петасыс, сэтчӧ вӧлі ӧтувтӧма 861 кыв да кывтэчас, шуам, оланпас, кывбуралысь, сераку, чужанвуж да с.в. Тайӧ кывкудйыс сэтшӧм ӧдйӧ разаліс, мый ковмис 1998-ӧд воын сійӧс вежлавтӧг лэдзны выль пӧв. Шензьӧданатор лои: колян нэм помын коми вежӧра йӧз сэтшӧм уна вылькыв вӧзйылӧмаӧсь, мый материалыс сетіс позянлун 1999-ӧд воын нин туялысьяслы дасьтыны да йӧзӧдны «Выль коми кывворлысь» мӧд юкӧн, сэтчӧ пыртӧма лои 770 юркыв. 2005-ӧд вося «Выль кыввор» кывкудйӧ пыртӧма 1700 гӧгӧр юркыв нин, небӧгыслысь электрон копиясӧ разӧдӧма газет-журнал редакцияясӧ, СКУ-ӧ, мукӧдлаӧ, кыв материалсӧ позьӧ судзӧдны Ӧтуввезйысь. Тадзи лои пуктӧма коми неологиялы подувсӧ. Кывкудъяснас вӧдитчӧны ӧд оз сӧмын гижысь йӧз да велӧдысьяс, тшӧтш и студентъяс, аспирантъяс да туялысьяс. Тайӧ уджъяс вылас позяна лои гижны-дасьтыны гырысь туялан уджъяс. 2005-ӧд вося ӧшым тӧлысьӧ Т. А. Гудырева дорйӧма кандидат ним вылӧ коми неологияысь медводдза диссертация. Тадзи бӧръя кадӧ чужис коми кывтуялӧмын выль наука сикас — неология. Чайта, татшӧм вежсьӧмъясыс мунӧны Илля Васьӧн подулалӧм туялан нырвизьӧд.