Коми кывтӧдӧм

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Федюнева Г.В., Цыпанов Е.А. Асшӧр кывсикасъяс коми кывйын. — Сыктывкар, 1992.

Кадакыв — асшӧр кывсикас, коді петкӧдлӧ процесс аслыссикас грамматическӧй категорияяс пыр: морта-лыда, кад, наклоненньӧ да залог категорияяс отсӧгӧн.

Кадакыв кыдзи кывсикас

Кадакыв коми кывйын — бура сӧвмӧм, озыр и аслыспӧлӧс кывсикас. Сійӧ ёна торъялӧ кыдзи роч глаголысь, сідзи и мукӧд финн-угор кывъясса кадакывъясысь.

Синтаксис боксянь кадакыв пырджык овлӧ сказуемӧйӧн, а сылӧн торъя формаяс — и сёрникузяса мукӧд членъясӧн: дополненньӧӧн, атрибутӧн, обстоятельствоӧн, подлежащӧйӧн.

Структура серти кадакыв юксьӧ спрягайтчан и спрягайтчытӧм (морт да лыда суффиксъястӧм) формаяс вылӧ. Спрягайтчытӧм формаясӧн лоӧны инфинитив, причастьӧ да деепричастьӧяс. Налӧн коми кывйын эм уна аслыссикаслун, кодъяс серти найӧс позьӧ лыддьыны сораса (гибриднӧй) кадакыв формаясӧн.

Кадакывлӧн шӧр юкӧнӧн лоӧны спрягайтчан (морта) формаяс, а инфинитив, причастьӧ да деепричастьӧяс лоӧны нин тайӧ шӧр юкӧн бердынӧсь. Найӧ матынӧсь мукӧд кывсикасъяс дорӧ — эмакыв, кывберд да кадакывберд дорӧ. Тайӧс позьӧ петкӧдлыны неыджыд серпас отсӧгӧн.

Кадакывлысь став формаяссӧ ӧтувтӧ сійӧ, мый ставныс найӧ петкӧдлӧны состоянньӧ да действие кыдзи процесс, кодлӧн эмӧсь торъя фазаяс, и коді мунӧ торъя кадколастын. Када вежӧртас морта формаяслӧн век эм, сійӧ эм и причастьӧлӧн да деепричастьӧлӧн. Инфинитив морта кадакывъяскӧд йитӧдын тшӧтш кутӧ када да модальнӧй вежӧртас, шуам, Петырлы ковмис мунны, гортсьыс интернатӧ (колян када вежӧртас).

Кадакыв сёрникузяын лоӧ медтӧдчана юкӧнӧн, сы отсӧгӧн и артмӧ сёрникузяыс. Пример: Коми му кузя ме муна. Тані муна кадакыв координируйтӧ ме подлежащӧйӧс, а сідзжӧ и веськӧдлӧ му кузя обстоятельствоӧн. Аслас медшӧр функция сертиыс кадакыв сулалӧ паныд эмакывлы. Кадакывлӧн став формаыс веськӧдлӧ мукӧд кыв формаясӧн, эмакывъясӧн, нимвежтасъясӧн.

Кадакывлӧн формаяс торъялӧны сійӧн, мый налӧн эмӧсь аслыссикас морфологическӧй категорияяс: морта-лыда, наклоненньӧ, када, залог категорияяс. Сӧвмӧ и действие мунанног петкӧдлан торъя категория, тайӧн кадакыв торъялӧ мукӧд кывъясысь. Вид категория коми кывйын абу, процесслысь помасьӧмсӧ петкӧдлӧны када суффиксъяс, кадакывбердъяс, контекст. Роч кыв вылӧ унджык коми кадакывсӧ позьӧ вуджӧдны и совершеннӧй, и несовершеннӧй вида глаголъясӧн, шуам, вӧчны ’делать’ и ’сделать’; пуны ’варить’ и ’сварить’.

Коми кывйын кадакыв вель тшӧкыда вермӧ босьтны и морта индан-асалан суффиксъяс, кыдзи и эмакыв, нимвежтас. Та боксянь зэв ёна торъялӧны коми кывйын спрягайтчытӧм, инфинитнӧй формаяс: инфинитив да деепричастьӧ. Найӧ зэв тшӧкыда йитӧны ас бердас морта индан-асалан суффиксъяс. Примеръяс: Эн вунӧдӧй асывнас мыссьынытӧ; Шойччынысӧ турунасигӧн некор; Сёйтӧгыд уджавны гажтӧм.

Эмакывлӧн морта индан-асалан суффиксъяс вермӧны йитчыны и кадакывлӧн спрягайтчана формаяс бердӧ, кыв вежлалан суффиксъяс дорӧ. Примеръяс: Кывбертіс Бабиков, вунӧдчис ыръян вывсьыс да, мыйла нин и пыксьӧсӧ (Г. Юшков). Татшӧмторйыс коми кывйын абу кыв законъяс дзугӧм, а ловъя кывлӧн торъя и зэв тӧдчана аслыссикаслун.

Кадакывлӧн лексико-грамматическӧй кывчукӧръяс

Коми кывйын процесс петкӧдлан кывсикас ачыс юксьӧ уна лексико-грамматическӧй кывчукӧр вылӧ, ӧд и действие вермас лоны вежӧртас боксяньыс уна сикасӧн. Позьӧ шӧр вежӧртас сертиыс торйӧдны татшӧм кывчукӧръяс:

1) пространствоті вуджан вежӧртаса кадакывъяс — мунны, локны, ылыстчыны, лэбны, вуджны, кывтны;

2) шы сетан кадакывъяс: горзыны, жуньгыны, авзыны, чирзыны, увтны;

3) мыйкӧ артмӧдан, конкретнӧя вӧчан вежӧртаса кадакывъяс: пӧжавны, тэчны, гурйыны, печкыны, пуны, стрӧитны, тшупны;

4) психофизическӧй процесс петкӧдлысь кадакывъяс (мӧвпалӧм, ловъя ловъяслӧн пытшкӧсса состоянньӧ пасйӧм): мӧвпавны, артавны, вежавидзны, радейтны, повны, висьны, лудны;

5) качество, признак вылӧ индысь кадакывъяс. Тайӧ чукӧрыс коми кывйын вель ыджыд, шуам, наянитны, гӧрдавны, сьӧдӧдны, лӧзавны, руавны, вежӧдны. На пиысь позьӧ торйӧдны признак вежан, выль качествоӧ пӧртан кадакывъяс: вазьыны, косьмыны, висьмыны, лӧзӧдны, гӧрдӧдны, шогӧдны, вежӧдны;

6) предметлысь ин петкӧдлысь кадакывъяс: куйлыны, ӧшавны, пукавны. Татчӧ жӧ пырӧны и овны, лоны, чурвидзны, тёпвидзны сяма кывъяс;

7) изобразительнӧй, дескриптивнӧй кадакывъяс коми кывйын паныдасьлӧны зэв тшӧкыда: дзажмунны, пасьвартны, шармыны. Найӧ вермасны кутны шы символ, пельӧн кылан аслыссикаслун — жувгыны, мурчкыны, варкйыны, дзизгыны, но вермасны и кутны сёрнитысь дорӧ кутшӧмкӧ донъялана (бур либӧ лёк) признак — лыньгыны (бур ногӧн донъялӧм), паркйыны, лешкыны, лювдыны, арыштны (лёк ногӧн процесс донъялӧм).

Дерт, кадакывлӧн вежӧртас боксянь эмӧсь уна мукӧд юклӧмъяс. Татшӧм кадакыв чукӧръяслӧн абу сӧмын матысса вежӧртасыс, но и грамматикаын ӧткодь сяма аслыссикаслунъясыс.

Вуджан да вуджтӧм кадакывъяс

Коми кывйын, кыдзи и уна мукӧдын, кадакывъяс юксьӧны кык ыджыд чукӧр вылӧ сы серти, вуджӧ али оз действиеыс веськыд объект вылӧ.

Вуджтӧм (интранзитивнӧй) кадакывъяслӧн действие оз вудж веськыд объект вылӧ, оз вермы кутны керан падежын эмакыв либӧ нимвежтас. Тайӧ пространствоын мунан действие петкӧдлысь кадакывъяс (мунны, лэбны), признак петкӧдлысь кывъяс (гӧрдӧдны), стативъяс (овны) и с. в.

Вуджан (транзитивнӧй) кадакывъяслӧн действие вуджӧ либӧ вермӧ вуджны веськыд объект вылӧ, кадакыв бердын вермас лоны керан падежа эмакыв: шыд пуны, бипур сотны, пӧткаӧс кыйны, радейтны чужан му, нылӧс.

Но коми кывйын ӧткымын кадакыв сьӧкыд стӧча юкны вуджан да вуджтӧмъяс вылӧ, сы вӧсна мый сёрниын найӧ вермӧны петкӧдчыны кыкнан ногыс. Пример пыдди, кольны кадакыв: Ваня вӧрын колис ӧтнас (вуджтӧм вежӧртас); Ковтӧм пессӧ колим маті вӧрас (вуджан вежӧртас). Юждыны кадакыв: Став лымйыс регыдӧн и юждіс (вуджтӧм вежӧртас); Лымсӧ ас кокъясӧн ми юждім (вуджан вежӧртас).

Унаысь вуджан кадакывъяс сёрниын паныдасьлӧны вуджтӧм вежӧртасын: Тайӧ детинкаыс бура гӧгӧрвоӧ и гижӧ, бура велӧдчӧ; Ӧні челядь буретш сёйӧны. Важ финн-угор подув кывлӧн колясӧн лоӧ сійӧ, мый вель уна вуджтӧм кадакыв вермас кутны ас бердас веськыд объект. Примеръяс: прӧйдитны уна туй; горт овны, вой узьны, олӧм овны (Олӧмтӧ олӧм абу потшӧс вуджӧм).

Вуджтӧм да вуджана кадакывъяс уна пӧрйӧ некутшӧм торъя суффиксӧн оз пасйыны, налӧн пытшкӧсса вежӧртасыс нин петкӧдлӧ налысь грамматическӧй нырвизьсӧ. Вуджан глаголъяс вермӧны артмыны вуджтӧмъясысь и торъя -т суффикс отсӧгӧн: пырны — пыртны (мыйкӧ). Водзынджык йӧзӧдлӧм грамматикаясын вӧлі индӧны, мый -т суффикс артмӧдӧ тшӧктан (каузатив) залог. Збыльысьсӧ -т суффикса кадакывъясын некутшӧм тшӧктана, каузативнӧй вежӧртас абу, шуам, татшӧм примеръясын: мудзны — мудзтыны; содны — содтыны (тасьтіӧ рок); быдтыны (град выв пуктасъяс); вештыны (гырничсӧ бокӧ). Тані -т суффикс петкӧдлӧ асьсӧ сӧмын кыдзи вуджана кадакывъяс артмӧдантор.

Кадакывлӧн спряженньӧ

Медым петкӧдлыны действиелысь быд пӧлӧс признакъяссӧ, мунанногсӧ, мунан кадсӧ и с. в., кадакыв вежласьӧ, петкӧдчӧ уна формаа система пыр. Кадакывлӧн вежласян системаӧ, кодӧс шуӧны спряженньӧӧн, пырӧ морт, лыд, кад да наклоненньӧ серти вежласьӧм.

Коми кывйын ӧти сикас спряженньӧ, сы вӧсна мый коми кадакывлӧн ӧти кывдін, вежласьтӧм кыввуж.

Кадакывлӧн грамматическӧй категорияяс

Морт да лыд категория

Морта-лыда категория — кадакывлӧн категория, коді петкӧдлӧ йитӧдсӧ сёрнитысь да процесс и сылӧн субъект костын. Мӧд ногӧн кӧ, индӧ ситуацияын действие вӧчысьсӧ. Та вӧсна морта-лыда суффиксъяслӧн эм уна ӧткодьлун морта нимвежтасъяскӧд.

Коми кывйын, кыдзи и унджык финн-угор кывъясын, эм подув да соссян спряженньӧ. Найӧ ёна торъялӧны ӧта-мӧдсьыс, соссян спряженньӧлӧн эм аслыссикас тэчасног и морта суффиксъяс.

Ӧнія када морта-лыда суффиксъяс

Подув спряженньӧ

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	мун-а	муна-м
2 м.	мун-а-н	мунан-ныд
3 м.	мун-ӧ	мунӧ-ны

 

Дженьыда став морта суффиксъяс йылысь:

1) 1 морта ӧтка лыда -а суффикс петкӧдлӧ, мый сёрнитысь лоӧ процесслӧн субъектӧн, а кадакывйыс йитчӧ «ме» нимвежтаскӧд: Ме пукала пызан сайын и видзӧда газетъяс (С. Раевский). Но корсюрӧ поэзияын -а суффикса кадакыв сулалӧ оз нимвежтаскӧд, а эмакывкӧд. Пример: Абу мем ас му, абу мем горт Югыдын джынъя ветлӧдла морт (И. Куратов). Автор торйӧдӧ асьсӧ ассьыс жӧ, петкӧдлӧ ассьыс сьӧкыд ситуациясӧ быттьӧкӧ ортсысянь, тӧдчӧдӧ татшӧм ногӧн петкӧдланторсӧ.

2) 2 морта ӧтка лыда -н индӧ кывзысь вылӧ, кыв ситуацияын мӧд морт вылӧ: «Кӧн нин ветлан-мунан?» — юалӧ Епим дядь (Е. Афанасьев). Но татшӧм вежӧртасыс тшӧкыда вежсьӧ, лоӧ морта вежӧртаслӧн вуджӧм (транспозиция). Шуам, кор -н петкӧдлӧ быдӧнӧс, инмӧ быд кывзысьлы: Мый кӧдзан, сійӧс и босьтан (кывйӧз); Но шоныдлуныс тырмымӧн. Сывйыштас Парасковья — сывлан (Ю. Васютов). Корсюрӧ сёрнитысь ас йывсьыс висьтасиг вӧдитчӧ -н суффиксӧн 1 морта ӧтка лыда формант пыдди: Ставыс, майбыр, дась… Луннас, корсюрӧ, лавкаӧ песок-няньла ветлан — со и став уджыс (С. Раевский).

3) 3 морта ӧтка лыда -ӧ суффикс йитӧ действиесӧ ортсыса субъекткӧд, коді оз ло сёрнитан ситуацияса членӧн, тайӧ век кодкӧ ортсыса, ловъя либӧ ловтӧм субъект: Вася шопералӧ; Пышкай кокасьӧ. Сійӧ узьӧ.

1 да 2 морта формаяскӧд век паныдасьлӧны нимвежтасъяс, сы вӧсна позьӧ сёрниын и лэдзны найӧс, не шуны. А вот 3 морта кадакыв бердын унджыкысьсӧ субъект петкӧдлысь кыв-подлежащӧй быть овлӧ. Морттӧм кадакывъяс тшӧтш кутӧны -ӧ суффикс: зэрӧ, лымъялӧ, пемдӧ, шогӧдӧ, пӧсьӧдӧ.

4) 1 морта уна лыда -м суффикс йитӧ процессӧ сёрнитыськӧд мукӧд персонаяскӧд ӧтвыв. Процесслӧн субъектыс «ми» — ми гижам, вуджӧдам, лыддьысям. Книжнӧй сёрниын, а сідзжӧ научнӧй гижӧдъясын и сёрниясын -а-м суффикса кадакывйӧн вӧдитчӧны 1 морта ӧтка лыда кадакыв пыдди вежавидзӧм понда, ёна асьсӧ петкӧдлытӧм могысь: Тайӧ гипотезаӧн ми кӧсъям паськӧдны история вылӧ видзӧдлассӧ (ме кӧсъя пыдди).

1 морта уна лыда -мӧ суффикс ӧнія коми литературнӧй кывйӧ пырис нин сёрнисикасъясысь и паныдасьлӧ кыдзи -м суффикс дорӧ синоним-вариант. Шуам, уна во нин «Югыд туй» газетысь позьӧ лыддьыны юргижӧд «Вайӧ тӧдмасямӧ».

5) 2 морта уна лыда -ныд суффикс петкӧдлӧ сёрнитан ситуацияын уна адресатӧс, кывзысьӧс: — Во помнас тысячаӧдз кульыштланныд премиясӧ (В. Напалков). Вежавидзана сёрниын, а сідзжӧ тӧдтӧм йӧз дорӧ шыӧдчигӧн -ныд суффикса кадакывъясӧн вӧдитчӧны -н суффикса кадакывъяс пыдди: «Профессор, ті коринныд менӧ быть пыравны тіян дорӧ». Татшӧм аслыспӧлӧслуныс артмис роч кыв тӧдчӧм улын и ёна нин вужъясис сёрниӧ.

6) 3 морта уна лыда -ны суффикс петкӧдлӧ, мый процессыслӧн субъектнас лоӧны бокысса уна морт, предмет, лоӧмтор. Примеръяс: Шондіыс югыд, енэжыс лӧз, Мунӧны туй кузя, мунӧны йӧз (В. Лыткин).

Соссян спряженньӧ

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1м.	о-г мун	о-г-ӧ мун-ӧй (мун-ӧ)
2м.	о-н мун	о-н-ӧ мун-ӧй (мун-ӧ)
3м.	о-з мун	о-з мун-ны

 

Зэв аслыссикас соссян кадакыв коми кывйын супплетивнӧй, сылӧн вежсьӧ кыввуж гора шыяс, о-шыа кадакывйыс индӧ ӧнія кад вылӧ, а э-шыаыс — колян кад вылӧ. Морт вылӧ индӧны —г суффикс (1 морта), —н суффикс (2 морта), —з суффикс (3 морта). Соссян спряженньӧ артмӧ соссян кадакыв да кыввуж тэчасысь. Уна лыда-морта формаяс артмӧны -ӧ уна лыда суффикс содтысьӧмӧн, да -ӧй суффикс кадакыв кыввуж дорӧ йитчӧмӧн. Соссян спряженньӧ коми кывйын зэв аслыспӧлӧс, тані кольӧма важ кывлӧн уна аслыссикаслун.

Морт да лыд серти вежласьӧм кыдзи паськыдджык грамматическӧй категория пырӧ наклоненньӧ да кад серти вежласьӧмӧ, лоӧ тайӧ ыджыдджык категорияыслӧн юкӧнӧн, элементӧн.

Наклоненньӧ категория

Наклоненньӧ категория эм пӧшти быд кывйын. Коми кывйын торъя наклоненньӧяс йылысь сёрни мунӧ сэк, кор та вылӧ эмӧсь торъя формантъяс. Наклоненньӧ зэв топыда йитчӧма модальносьткӧд, сёрнитысьлӧн юӧртантор дорӧ видзӧдласкӧд.

Наклоненньӧ — грамматикаса категория, коді восьтӧ процесслысь модальносьт, пасйӧ сёрникузяын действиелысь юӧртантор дорӧ йитӧдсӧ. Татшӧм йитӧдсӧ сёрнитігӧн лӧсьӧдӧ век ачыс сёрнитысьыс. Та боксянь коми кывйын позьӧ торйӧдны кык наклоненньӧ, кодъяслӧн эмӧсь торъя формаяс, петкӧдчанторъяс. Тайӧ юӧртана да тшӧктана наклоненньӧяс.

Юӧртана наклоненньӧ

Юӧртана наклоненньӧ петкӧдлӧ, мый фактъяс, кодъяс йылысь мунӧ сёрни, збыльысь эм либӧ мӧдарӧ, висьталӧ, мый фактъяс збыльысьсӧ абуӧсь (соссян спряженньӧын). Та могысь векджык сёрникузя тэчӧны юӧртана интонацияӧн. Юӧртана наклоненньӧлӧн торъя аслас формантъяс (суффиксъяс) абуӧсь. Но сійӧ век петкӧдлӧ асьсӧ кадакывлӧн морта-лыда формаясын. Юӧртана наклоненньӧлӧн вежӧртасыс тӧдчӧ став морта формаас. Шуам: ӧдйӧ-ӧдйӧ пуӧ кайӧ Пашкыр бӧжа ичӧт ур (М. Лебедев). Тані 3 морта ӧтка лыда -ӧ кадакыв суффикс ӧттшӧтш петкӧдлӧ и юӧртана наклоненньӧ. Тайӧ наклоненньӧыс пырджык индӧ, сёрнитысь кывъясӧн, дерт, реальнӧя лоӧмторъяс вылӧ.

Но юӧртана наклоненньӧлӧн коми кывйын эмӧсь зэв гырысь позянлунъяс петкӧдлыны и мукӧд модальнӧй вежӧртасъяс: кӧсйӧм, позянлун, ышӧдӧм, лӧсьӧдчӧм, майшасьӧм, эскытӧм и с. в. Тайӧ вежӧртасъяссӧ петкӧдлӧны контекст, кадакывбердъяс, интонация.

Торйӧн нин тыдалана модальнӧй вежӧртас кутӧны кадакывъяс ӧткымын кывторъясӧн вӧдитчигӧн.

Мед кывтор кадакыв дорӧ йитчигӧн сетӧ кадакывлы и сёрникузялы ышӧдана модальнӧй вежӧртас. Пример: Мед югъялас шонді, Мед дзирдалас луныс.

Пӧ кывтор кадакывъяскӧд артмӧдӧ йӧз сёрни петкӧдлан вежӧртас. Татшӧм модальнӧй вежӧртассӧ мукӧд кывъясын пасйӧ торъя косвеннӧй наклоненньӧ, шуам, болгарскӧйын, латышскӧйын, эстонскӧйын, нивхскӧйын. Примеръяс: Салдатыс пӧ и юасьӧ: «Позьӧ, оз тіянын войсӧ узьны?»; Сёрнитӧны йӧзыс, тіянлы пӧ стипендия содтӧны. Тадзи, абу?

Кӧ, эськӧ, эськӧн кывторъяс морта кадакыв формаяскӧд ӧтвыв петкӧдлӧны условье, код дырйи вермас либӧ вермис нин лоны действиеыс. Примеръяс: Гожӧмнас кӧ узян, арнас шогӧ усян; Водзджык кӧ чеччан, унджык и вӧчан.

Ӧткымын морта формаяс торъя контекстъясын вермӧны петкӧдлыны тшӧтш и тшӧктан вежӧртас, тшӧктӧны мыйкӧ вӧчны. Та дырйи юӧртана наклоненньӧлӧн формаяс вежӧртас боксяньыс матыстчӧны тшӧктана наклоненньӧлань.

Медся тшӧкыда татшӧм сяма вежӧртасыс овлӧ ӧнія када 2 морта ӧтка лыда, 2 морта уна лыда и 1 морта уна лыда кадакывъяслӧн. Примеръяс:

2 м. ӧтка лыда — Аски асывсяньыс мунан удж вылӧ, кылан?

2 м. уна лыда — Ӧні жӧ петанныд классысь да коранныд аски бать-мамтӧ школаӧ!

1 м. уна лыда — А ӧні пыралам музейӧ да видзӧдлам экспонатъяс. Мунам нин, мунам! Мый дыра позьӧ виччысьны Толяӧс, сійӧ оз лок.

Дерт жӧ, татшӧм кадакывъяса сёрникузяясын век эм торъя интонация. Кадакывлӧн модальнӧй вежӧртасъяс вермӧны петкӧдчыны и сложноподчинённӧй сёрникузяясын (условнӧй, уступительнӧй, када сёрникузяясын). Тані нин кадакывлысь модальнӧй вежӧртассӧ артмӧдӧ дзоньнас сёрникузялӧн вежӧртасыс.

Тшӧктана наклоненньӧ

Тшӧктана наклоненньӧлӧн формаясыс петкӧдлӧны тшӧктӧм. Тайӧ тшӧктӧмыс сёрнитан ситуацияясын вермас лоны зэв уна сикасӧн: тшӧктӧм, корӧм, вежавидзана сӧглас корӧм, эскӧдӧм, кӧсйӧм. Тшӧктана наклоненньӧлӧн парадигмаыс абу тыр. Медшӧр формаясыс 2 морта ӧтка лыда и 2 морта уна лыда, содтӧд татчӧ и

1 морта уна лыда. Гӧгӧрвоана, мый тшӧктыны сёрнитігӧн позьӧ сӧмын мӧд мортлы, ӧткалы и уна йӧзлы, уналы.

Тшӧктана наклоненньӧ артмӧ татшӧм ногӧн:

а) 2 м. ӧтка лыда:

мун

лыддь-ы

2 м. уна лыда:

мун-ӧй

лыддь-ӧй

б) 1 м. уна лыда:

мунам-ӧй

лыддям-ӧй

Бӧръя формаыс медводдза кыкысь торъялӧ сійӧн, мый -ӧй суффикс йитчӧ ӧнія када да морта-лыда -ам суффикс дорӧ, а оз веськыда кадакывлӧн кыввуж бердӧ. Тшӧктана наклоненньӧлӧн соссян формаяс аслыспӧлӧсӧсь: найӧ артмӧны I колян кадлӧн соссян формаяс подув вылын, но некутшӧм колян кадлӧн вежӧртас оз тыдав, оз тӧдчы:

2 м. ӧтка лыда:

эн мун

2 м. уна лыда:

эн мунӧй

энӧ мунӧй

Тшӧктана наклоненньӧлӧн став формаыс шусьӧ аслыспӧлӧс тшӧктана интонацияӧн, кыдзи суффикстӧм формаяс, сідзи и суффиксаяс.

2 морта ӧтка лыда формалӧн некутшӧм торъя суффикс абу, императив артмӧ кыввуж отсӧгӧн: Мун гортӧ!; Ну пессӧ бипур дорӧ!; Висьтав ас йывсьыд!

—Ы суффикс паныдасьлӧ сэтшӧм кадакывъяслӧн, кодъяслӧн кольӧма важ кыввужлӧн бӧръя гора шыыс инфинитив -ыны суффиксын, шуам, лыддьыны, килльыны, пуксьыны, пышйыны. Императив формаясын -ы шыыс асьсӧ петкӧдлӧ кыдзи торъя суффикс и кутӧ тшӧктана вежӧртас. Примеръяс: Лыддьы! Килльы кышсӧ! Пуксьы улӧс вылӧ! Пышйы! ӧткодялӧй мукӧд морта формаяс, кӧні -ы суффикс абу: лыддьыны — лыддя, лыддьӧ, но лыддь-ы.

б) 2 морта уна лыда императив форма артмӧ -ӧй суффикс отсӧгӧн, шуам, Вуджӧдӧй сёрникузясӧ коми вылӧ! Висьталӧй, кӧні «Парма» кинотеатр?

в) 1 морта уна лыда тшӧктана наклоненньӧ -ӧй суффикса форма векджык паныдасьлӧ сэтшӧм кыв ситуацияясын, кор сёрнитысьыс тшӧтш пуктӧ пай мукӧдъяскӧд кутшӧмкӧ ӧтувъя действиеӧ: Вай ветламӧй орчча ягӧ чӧдла! Челядь, лыддямӧй дӧска вылысь кывбурсӧ!

Унджыкысьсӧ тшӧктан формаясӧн сёрнитысьяс шыӧдчӧны веськыда тшӧктӧмӧн торъя йӧз дорӧ либӧ йӧз чукӧр дорӧ: Восьты ӧдзӧс! Сёйӧй тэрмасьтӧг! Та дырйи кыв ситуацияын сетӧны веськыда тшӧктӧм.

Но уна пӧрйӧ, торйӧн нин художествоа литератураын, поэзияын сёрнитысь тшӧктан формаясӧн шыӧдчӧ ловтӧмторъяс дорӧ, шуам, вӧр-ва дорӧ, чужан му дорӧ, сикт дорӧ. Примеръяс: Дзордзав жӧ, Коми му, коляоз дзоридзӧн (В. Лыткин).

Татшӧм сёрникузяясын тшӧктӧмыс абу веськыд, збыльысьсӧ авторъяс висьталӧны асланыс ыджыд кӧсйӧм, сиӧм йылысь. Сэки вежӧртасыс матын кӧсъяна (оптатив) наклоненньӧ дорӧ.

Юӧртана наклоненньӧ петкӧдчӧ када формаяс пыр. Тшӧктана наклоненньӧлӧн када формаяс абуӧсь.

Кад категория

Кад категория кадакывлӧн став категорияясысь лоӧ медся тӧдчанаӧн. Кад серти вежласьӧм эм пӧшти быд торъя кывйын. Кад категория быд кывйын лоӧ логико-грамматическӧй категорияӧн, коді грамматика средствояс отсӧгӧн петкӧдлӧ лоӧмторъяслысь ӧта-мӧд бӧрся мунӧмсӧ.

Сідзкӧ, кад категория — кадакывлӧн категория, коді петкӧдлӧ действиесӧ сёрнитан моменткӧд йитӧдын. Логика боксянь став кадъясыс юксьӧны: локтан (сёрнитан момент бӧрын лоӧ процессыс), ӧнія (мунӧ сёрнитан момент дырйи) да колян (процессыс вӧлі сёрнитан моментӧдз). Колӧ кутны тӧд вылын, мый объективнӧй кад оз помасьлы, сійӧ помтӧм, сы вӧсна грамматика боксянь объективнӧй кадсӧ позьӧ петкӧдлыны кывъясын вель уна ногӧн.

Коми кыв грамматикаын торйӧдӧны 4 сикас кад форма: ӧнія, локтан и кык колян кад. Торйӧдӧны сӧмын синтетическӧй кадъяс, кодъяс артмӧны торъя морфологияса формантъяс (суффиксъяс) отсӧгӧн. Но коми кывйын эмӧсь и сӧвмӧм аналитическӧй кад формаяс, кодъяс артмӧмаӧсь отсасян кадакыв да лексика боксянь асшӧр кадакывйысь, кадакыв тэчасъясысь. Мыджсяна научнӧй удж пыдди кутам тӧд вылын Б. А. Серебренниковлысь «Категория времени и вида в финно-угорских языках пермской и волжской групп» (М., 1960) монография, кӧні синтетическӧй кадъяс вӧлі эрдӧдӧма.

Ставнас коми кадакывлысь позьӧ торйӧдны 9 кад: ӧти ӧнія, кык локтан и квайт колян кад. Медся тыдаланаа када вежӧртасыс тӧдчӧ колян када формаяслӧн. Найӧ юксьӧны и модальнӧй вежӧртас петкӧдлӧм боксянь, вермӧны петкӧдлыны сёрнитысьӧн синмӧн аддзывтӧм действие (косвеннӧй наклоненньӧлысь вежӧртассӧ).

Ӧнія кад

Подув спряженньӧ

 

	ӧтка лыд	уна лыд
1 м.	пыр-а	пыр-а-м (-а-мӧ)
2 м.	пыр-а-н	пыр-а-н-ныд
3 м.	пыр-ӧ	пыр-ӧ-ны

 

Соссян спряженньӧ

 

	ӧтка лыд	уна лыд
1 м.	ог пыр	огӧ мун-ӧй (мун-ӧ)
2 м.	он пыр	онӧ мун-ӧй (мун-ӧ)
3 м.	оз пыр	оз пыр-ны

 

Ӧнія кад петкӧдлӧ -а суффикс (1 и 2 морта формаясын) и -ӧ морта-лыда суффикс (3 морта формаясын). 3 морта формаын войдӧр торъя када суффикс эз вӧв, кыввуж вӧлі пасйӧ ӧнія када вежӧртассӧ. Но аналогия серти -ӧ кутіс нуны и када вежӧртас, сулавны паныд колян када формаяслы: усьӧ — уси — усьӧма.

Ӧнія кад формаяслӧн эм некымын вежӧртас:

1) Ӧнія када глагол форма петкӧдлӧ сёрнитан момент дырйи вӧчан-керан процесс: Керкаын ломтысьӧ пач. Юля пукалӧ пач вом дорын да видлалӧ «Огонек» журнал (С. Раевский). Сёрнитан момент художествоа гижӧдъясын, торйӧн нин сложнӧй сёрникузяын, вермас вежласьны, лоны локтан кадын быттьӧ либӧ кольӧм кадын, шуам: Ӧтчыд, праздник дырйи, Арсей Паш ордын гӧститӧ вӧлі, чай юӧ-пукалӧ (Ю. Васютов). Бӧръя примерас ӧнія кадлӧн вежӧртасыс релятивнӧй, йитчӧма вӧвлӧм нин лоӧмтор йылысь висьталӧмкӧд.

2) Действиеыс мунӧ ичӧт кадколастӧн, действиеыс оз пет сёрнитан момент кадколастсянь ылӧджык, дзик быттьӧ ӧні мунан процесс: Весиг со и налӧн татӧні, сьӧд вӧр шӧрӧ вошӧм пемыд коми сиктын, быдса война жӧ пансьӧ (И. Торопов); Войнас лымйыс чорзьӧма да сы кок улын шаракылӧ да дзуртӧ (С. Раевский).

3) Ӧнія када глагол формаяс петкӧдлӧны пыр мунан, паськыд кадколастын вӧчан действие: Вера дояркаалӧ, Ваня трактористалӧ (пыр); Ме вӧрӧ мунігӧн истӧгсӧ век босьтла; Прокор Иван семьяын ставыс, мыйлакӧ, ӧдйӧ вӧчсьӧ (А. Попов). Татшӧм сяма кад вежӧртассӧ тӧдчӧдӧны кыв артмӧдан -л, -ыв, -ыл, -лывл суффиксъяс и рефлексив залога -сь, -ч суффиксъяс. Торйӧн татшӧм вежӧртасыс тшӧкыда овлӧ шусьӧгъясын: Дзуртысь пу нэмсӧ дзуртӧ, а няргысь морт нэмсӧ няргӧ.

4) Художествоа гижӧдъясын тшӧкыда ӧнія када формаяс вӧдитчӧны вуджӧдан вежӧртасын, быттьӧкӧ сёрниыс мунӧ ӧні дзик, кӧть и збыль контекстас вӧлі нин либӧ лоас на водзӧ. Примеръяс: Куим тӧлысь мысти кулӧ Грушенька. А воыс оз на удит помасьны, эштас и ачыс Куратов (Г. Фёдоров) (ӧнія-локтан када вежӧртас); Шмонитам ми бабӧкӧд и видзӧдлывлам джоджын узьысь кык чой вылӧ (Н. Куратова). Збыльысьсӧ бӧръя сёрникузяас геройыс казьтывлӧ ассьыс кольӧм челядьдырсӧ, ичӧтдырся кадсӧ.

I локтан кад

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	аддз-а	аддз-а-м
2 м.	аддз-а-н	аддз-а-н-ныд
3 м.	аддз-а-с	аддз-а-с-ны

 

Соссян спряженньӧыс оз торъяв ӧнія кадлӧн соссян спряженньӧ формаясысь. Аслас локтан када суффиксъяс эмӧсь сӧмын 3 мортын, ӧтка и уна лыда формаын, тані петкӧдчӧ 3 морта -с суффикс.

Но локтан када вежӧртас зэв ясыда тӧдчӧм вӧсна эм став позянлуныс торйӧдны 1 и 2 морта локтан када формаяс, кӧть и найӧ быттьӧкӧ ӧткодьӧсь ӧнія када парадигмакӧд. Процесс мунанног петкӧдлысь -л, -ыл, -лы суффикс тшӧкыда тӧдчӧдӧ регыдъя локтан действиесӧ: — Пырысь-пыр жӧ индӧд сета, чукӧртла вӧр-ваын олысь зверъясӧс (В. Леканов). Медшӧр логика боксянь вежӧртасыс локтан кадлӧн — петкӧдлыны сёрнитан момент бӧрын лоан процессӧ.

I локтан кадлӧн медшӧр вежӧртасъясӧн лоӧны:

1) стӧч локтан кад — регыдъя кадӧн лоанторъяс петкӧдлӧм. Примеръяс: Мыйӧн пемдас, ветлӧй, видзӧдлӧй, кутшӧм нальк лӧсьӧдӧ сійӧ (А. Лыюров); Петалам улича вылас, видзӧдлам, коді водзджык весасяс (Н. Напалков). Контекстысь кындзи тайӧ вежӧртассӧ бура тӧдчӧдӧны процесс мунанног петкӧдлысь суффиксъяс -ыл, -л, -ышт да налӧн тэчасъяс.

2) ылысса локтан када вежӧртас; сійӧ индӧ оз конкретнӧя, коркӧ лоанторъяс вылӧ: Гӧтрасям, — тырӧм шыӧн медбӧрти шуис Громов, сэсся кусӧдіс бисӧ (В. Напалков); Вольному воля, — дзиръяті пыригӧн рочасьӧ чойыс да ярскӧба содтӧ: Нитшсялан тані, мамыдлысь мӧстӧ юан и! (А. Ульянов); Эн пов, эн тэрмась, ставсӧ на удитан! — шуӧ чойыс нывкалы.

3) модальнӧй локтан када вежӧртас. Сы вӧсна мый локтан кад формаяс пырджык пасйӧны потенциальнӧй лоанторъяс, лоны верман процессъяс, найӧ тшӧкыда кутӧны ас пытшкас модальнӧй вежӧртас. На отсӧгӧн вермас сёрнитысьыс петкӧдлыны:

а) збыльлун, водзвыв зумыда мыйкӧ тӧдӧм: Олӧмыс велӧдас и выль рослы аддзыны аслыс пельӧс (А. Лыюров); Сьӧкыд уджыс вылыс коскад регыд на ётшкас, усурыд орӧ, — ӧлӧдӧ батьыс. Томӧн кадӧн синсян мегыр моз (И. Торопов);

б) тӧдтӧмлун, падъялӧм — Вӧтлы дай, мед мунӧ кытчӧ гаж. — Вӧтлан, кытчӧкӧ, — бӧрддзис чойыс. — Сідз тэныд и мунас да (Г. Юшков);

в) локтан када формаяс кӧ кывторкӧд вермӧны петкӧдлыны условнӧй действие, шуам: Гырысь черинад ӧдйӧ кӧ тырас, ӧдйӧ и бырас, — шуӧ Епим дядь (Е. Афанасьев); Петалас кӧ шонді, ывлаыс пыр жӧ вежсьӧ, югдӧ (С. Раевскӧй).

4) художествоа гижӧдъясын авторъяс вуджӧдӧны када вежӧртассӧ гижӧд ловзьӧдӧм, бурмӧдӧм могысь, локтан када формаяс отсӧгӧн петкӧдлӧны ӧнія када лоӧмторъяс: Корсюрӧ кежалас и карысь волысь автобус (И. Изъюров); Пиня-гыжъя кывбуръяссӧ кырымавлӧ вӧлі «Гугов» псевдонимӧн, либӧ пасъяс: «Гугов тетрадьысь» (Г. Фёдоров); Ачыд тӧдан, — воча шпыньмунлас гӧтырыс. Но овлӧ и, дузмунлас сійӧ и кывбӧритас: — Аски рытыс тэныд волас (Г. Юшков).

5) локтан историческӧй кадӧн гижысьяс вӧдитчӧны колян лоӧмторъяс петкӧдлӧм могысь. Тайӧ быттьӧ матыстӧ кывзысьясӧс сёрниын тӧд вылын кутан кадколаст дорас. Примеръяс: Бабыс вӧтӧдас горзысь нывкасӧ, лапкерас кияснас (Н. Куратова, ичӧтдыр йылысь казьтылан висьтысь); Викень кор медводзӧн садьмас, а гӧгӧр лӧнь на, и мукӧдсӧ жаль на пальӧдны чӧскыда узьӧмсьыс да сідз на куйлыштас, а аслас веськалӧма нин унмыс (И. Торопов). Татшӧм вежӧртаса локтан када формаяс вель тшӧкыда бергалӧны мойдъясын, вӧвлӧмторъяс йылысь висьтъясын: Ӧтпыр друг аддзас мужик берег дорын куйлысь ошкӧс.

II локтан кад

Аналитическӧй локтан кад артмӧ спрягайтчан отсасян кутны да пондыны кадакыв формаяс да инфинитив отсӧгӧн.

Подув спряженньӧ

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	кута (понда) уджавны	кутам (пондам) уджавны
2 м.	кутан (пондан) уджавны	кутанныд (понданныд) уджавны
3 м.	кутас (пондас) уджавны	кутасны (пондасны) уджавны

 

Соссян спряженньӧ

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	ог кут (ог понды) уджавны	огӧ кутӧй (огӧ пондӧй) уджавны
2 м.	он кут (он понды) уджавны	онӧ кутӧй (онӧ пондӧй) уджавны
3 м.	оз кут (оз понды) уджавны	оз кутны (оз пондыны) уджавны

 

Аналитическӧй II локтан кад петкӧдлӧ векджык сёрнитысьлысь либӧ 2-3 морта кадакыв субъектлысь ёна ыджыдджык вӧля, кӧсйӧм либӧ кӧсйытӧм. Оз весьшӧрӧ унджыкысьсӧ подлежащӧй-субъектӧн II локтан кад формаясын овлывлы ловъя лов, морт, пемӧс. И мӧд аслыспӧлӧслун — II локтан када глаголъяс петкӧдлӧны дыр мунан и помасьтӧм действие. Примеръяс: Мый сэсся кутам вӧчны, ёртъяс? — юаліс пукалысьяслысь командир. Ми пондам пыдіа туявны чужанінӧс, — кӧсйысисны пионеръяс. Пондыны да кутны кадакывъяслӧн важ лексическӧй вежӧртасыс чусмӧма нин, налӧн ӧні тӧдчӧ сӧмын грамматическӧй вежӧртасыс.

1 колян кад

Подув спряженньӧ

Коми кывйын I колян кад петкӧдлӧ -і (и) суффикс. Соссян спряженньӧын — э- кыввужа кадакыв да ӧтка лыдын кыввуж, уна лыдын торъя суффиксъяса формаяс.

Подув спряженньӧ

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	гиж-и	гиж-и-м(мӧ)
2 м.	гиж-и-н	гиж-и-н-ныд
3 м.	гиж-и-с	гиж-и-сны

 

Соссян спряженньӧ

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	э-г гиж	э-гӧ гижӧй
2 м.	э-н гиж	э-но гижӧй
3 м.	э-з гиж	э-з гижны

 

Коми кыв учебникъясын шуӧма, мый I колян кад петкӧдлӧ сӧмын асьсӧ действиесӧ, а оз результат, и мый тайӧ колян кадыс петкӧдлӧ век очевиднӧй, сёрнитысьӧн аддзылӧм действие. Колӧ пасйыны, мый очевиднӧйӧн тайӧ кадсӧ шуны оз позь. I колян кад формаяс петкӧдлӧны и аддзывтӧм процессъяс, лоӧмторъяс, шуам: И. А. Куратов чужліс Кебра сиктын 1839 воын; Тавося план тыртіс сӧмын ӧти бригада. Аддзывтӧм лоӧмторъяс йылысь висьталӧм могысь I колян када формаясӧн вӧдитчӧны газетъясын, наукаа гижӧдъясын, а сідзжӧ мойдъясын, художествоа гижӧдъясын. Ӧти кывйӧн кӧ, позьӧ I колян кад нимтыны претеритӧн, коді вермӧ петкӧдлыны сёрнитан моментӧдз вӧвлӧм быд сикас действие. Медшӧр када вежӧртасъяс татшӧмӧсь:

1) I колян кад петкӧдлӧ процесс, коді вӧлі мунӧ сёрнитан моментӧдз, висьталысьлы веськодь, помассьӧм, абу действиеыс и кор сійӧ мунліс, дзик ӧні или неважӧн: Нывка перъяліс кӧрӧбсьыс рузумторъяс, вата (Н. Куратова); Сідз жӧ и мукӧдсӧ кытчӧкӧ босьталісны райцентрӧ (Ю. Васютов); Зон пыр топыдджыка сибӧдчис ныв бердӧ (В. Напалков); Сэки Эжва вылын еджыд чериыс эз жӧ видлась.

2) действие, коді вӧлӧма сёрнитан моментӧдз и помасьӧма нин сыӧдз. Но действиелӧн результатыс оз тӧдчы. Примеръяс: Кортӧг сувтіс милициялӧн машина. Сэтысь петісны сержант да радӧвӧй; Эг ме аддзыв некор море (В. Савин); Владик, — бара шыасис Лиля, — ме клубса сӧвет чукӧртлі. Гожӧм кежлӧ уджалан план лӧсьӧдім. Татшӧм кадакыв вежӧртассӧ ёна тӧдчӧдӧны -ыл, -л-, -ышт процесс мунанног петкӧдлан суффиксъяс да налӧн тэчасъяс.

3) 1 колян кад петкӧдлӧ помассьӧм нин действие, кодлӧн ӧнія момент кежлӧ эм тыдалана результат. Пример: Доментийлӧн син водзын быдмис уна судта керкаяса еджыд Эжва кар, паськӧдіс сывбордсӧ ЛПК (В. Напалков); Медводдза коми алфавит лӧсьӧдіс 14 нэмын Стефан Храп (Пермскӧй).

4) I колян када глагол вермӧ петкӧдлыны локтан када вежӧртас. Пример: Водзӧ вылӧ ӧд, велӧдчыштін да, ачыд начальникӧн вермин лоны. Ыджыд мортӧн (И. Торопов).

Коми кывйын I колян кадлӧн вежӧртасыс зэв паськыд, кыдзи и важся финн-угор подув кывйын.

ІІ колян кад (модальнӧй перфект)

Коми кывйын II колян кад петкӧдлӧ -ӧм суффикс, а соссян спряженньӧын абу кывтор да кадакыв форма тэчас.

Подув спряженньӧ

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1	вӧч-ӧм-а	вӧч-ӧм-а-ӧсь
2	вӧч-ӧм-ыд	вӧч-ӧм-ныд (-ныдӧсь)
3	вӧч-ӧм-а	вӧч-ӧм-а-ӧсь (-ась)
		вӧч-ӧм-ны

 

Соссян спряженньӧ

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	абу усь-ӧм-а	абу усь-ӧм-а-ӧсь
2 м.	абу усь-ӧм-ныд	абу усь-ӧм-ныд (-ныдӧсь)
3 м.	абу мун-ӧм-а	абу усь-ӧм-а-ӧсь (-ась) абу усь-ӧм-ны

 

Коми кыв грамматикаяс медшӧр аслыссикаслуныс индӧны ІІ колян кад формаясысь позянлун петкӧдлыны синмӧн аддзывтӧм действие, коді вӧлі сёрнитан кадӧдз. Б. А. Серебренников жӧ медшӧр вежӧртаснас лыддьӧ действиелысь помасьӧм да результат петкӧдлӧм. Збыльысьсӧ кыкнан вежӧртасыс ӧтпырйӧ эмӧсь тайӧ када глагол формаяслӧн. Та вӧсна позьӧ II колян кад коми кывйын лыддьыны модальнӧй перфектӧн. Перфект сэтшӧм колян кад, коді петкӧдлӧ сёрнитан моментӧдз помасьӧм нин процесс, кодлӧн эм нин колян действиелӧн результатыс. Сёрнитысьыс тайӧ кад отсӧгӧн тӧдчӧдӧ буретш результатсӧ.

II колян кад вежӧртасын субъектыс век зільӧ торйӧдны асьсӧ кадакывйӧн пасъян процессысь и петкӧдлыны сійӧс кыдзи сёрнитан момент кежлӧ лоӧмтор. Торйӧн бура тайӧ тӧдчӧ 1 морта кадакывъясын. Примеръяс: Ме кольӧма ай сьӧрысь нёль арӧса (тані процессыс сёрнитысьыслы тӧдса, аддзывлӧм, сійӧ висьталӧ результат йылысь); Ме вӧля вылын, чеччӧма да крӧватьын пукала (П. Шахов, сёрнитысьыс тӧдчӧдӧ сійӧс, мый мортыс чеччигӧныс эз на вӧв тыр ас садяс и гӧгӧрвоис чеччӧмсӧ бӧрас); Шуны кӧ, бур мортанӧй, ми велалӧмаӧсь кӧмтӧгыд (Г. Фёдоров). Бӧръя сёрникузяын субъектыслы процессыс тшӧтш бура тӧдса, ӧд позьӧ вӧлі шуны: Ми велалім кӧмтӧгыд.

2 морта кадакыв формаясын сёрнитысь индӧ кывзыськӧд йитчӧм процесслӧн результат вылӧ. Бара жӧ быттьӧкӧ действиеыслӧн мунанногыс сёрнитысьыслы тӧдтӧм вӧлі: Ок, ок, ок! Коньӧрушкоӧй, збыль тай ёна висьмӧмыд. Чӧвлы ветла больничаӧ (Г. Фёдоров).

3 морта формаяс II кадлӧн паныдасьлӧны сёрниын медся тшӧкыда, найӧ медбура туйӧны индыны вӧвлӧм процесслӧн результат вылӧ, тайӧ медся тшӧкыда паныдасьлана форма и газет-журналын, художествоа гижӧдъясын. 3 морта формаыс кутӧ некымын вежӧртас:

1) процесслысь результат петкӧдлӧм, результатыс аддзана сёрнитысьыслы: Увлань пӧлыньтчӧмны пуяс (А. Размыслов); Вошӧма Пурзьӧмысь чӧв-лӧньыс, эновтӧма пармасӧ. Мӧдлапӧвсянь лун и вой кылӧ лесовозъяслӧн увгӧмыс (Е. Афанасьев); …(кань) сюркнялӧма улас бӧжсӧ, копыртӧма юр. Зумыштчӧма, вомгорулас мыйкӧ мойдӧ Курр! (В. Лыткин).

2) ӧткодялан конструкцияясын действие: Быттьӧ петук юр кералӧма (киясыс тірзьӧны); Быттьӧ ва босьтӧма вомас, кыв оз шу; Пызь мешӧкъяс некӧн эз вӧвны, быттьӧ сылӧмны. (Н. Никулин). Тані результатыс абу, збыльысьсӧ сӧмын ӧткодялӧны лоӧм процесскӧд.

3) II колян када формаяс петкӧдлӧны йӧз сёрни, косвеннӧй юӧртӧм. Примеръяс: Ӧти шог пӧ бӧрсьыс мӧдӧс кыскӧ, шулӧмаӧсь; А сэсся Кочев и фельдшерицаӧс ыстӧма (Ю. Васютов). Торйӧн нин татшӧм вежӧртасыс тӧдчӧ диалогъясын йӧз кывъяс йылысь сёрнитіг.

4) сёрникузяын II колян када формаяс вермӧны содтӧд индыны и следствие вылӧ, кодӧс збыльмӧдӧма лои кадакыв действиеӧн: Дарӧм тай йӧй, гӧгӧрвоӧма асланьыд (шусьӧг); Стен пӧлӧн джаджъясын тыр куйлісны книгаяс. Дерт, верӧсыслӧн на, наукаясса кандидатлӧн, кольӧмаӧсь книгаяс (В. Напалков). Бӧръя сёрникузяын II колян када форма индӧ-гӧгӧрвоӧдӧ воддза сёрникузялысь мӧвпсӧ. Но быд вежӧртасын медшӧрыс — процесслысь результат петкӧдлӧм.

ІІІ помасьтӧм колян кад

Тайӧ аналитическӧй кад форма артмӧ 3 морта ӧтка лыда формаа вӧлі отсасян кадакыв да спрягайтчан кадакыв ӧнія када формаын тэчасысь. Вӧлі кадакыв вермас лоны и лексическӧя асшӧр кадакыв водзын, и кадакыв бӧрын.

Соссян спряженньӧын вежсьӧ сӧмын асшӧр кадакыв (ог мун вӧлі и с. в.).

Вежӧртасыс тайӧ кадыслӧн вермас лоны паськыдӧн. Но медся тӧдчана аслыспӧлӧслуныс сійӧ, мый помасьтӧм колян кад петкӧдлӧ сёрнитан моментӧдз коркӧ вӧвлӧм действие, коді индана кадколаст кежлӧ абу на помасьӧма. Та вӧсна позьӧ лыддьыны тайӧ формасӧ и дыр кыссян колян кад петкӧдлысьӧн. Примеръяс: Либӧ балалайкаӧн коми сьыланкывъяслы мотивъястӧ вӧлі лӧсьӧдла (В. Савин); Рӧман пыр шулывлӧ вӧлі: «Некодӧс кӧ он скӧрмӧд, тэнӧ оз скӧрмӧдны» (И. Пыстин).

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	муна вӧлі	мунам вӧлі
2 м.	мунан вӧлі	мунанныд вӧлі
3 м.	мунӧ вӧлі	мунӧны вӧлі
	мунас вӧлі	мунасны вӧлі

 

-л, -ыл, -лывл суффиксъяс асшӧр лексическӧй кадакыв пытшкын петкӧдлӧны регулярнӧй, унаысь овлан действие.

Корсюрӧ паныдасьлӧны и -ас, -асны (локтан када) морта-лыда суффиксъяса лексическӧя асшӧр глагол формаяс: Челядь чукӧр вӧлі мунасны мельнича дорӧ вуграсьны, и пока найӧ ноксьӧны берег дорын вугыр шатинъясӧн, сійӧ кытчӧкӧ вошлас да . . . (С. Раевский). Шӧр вежӧртасыс татшӧм кадакыв формаыслӧн водзынджык видлалӧмъяскӧд ӧткодь.

IV помасьӧм колян кад (плюсквамперфект)

IV колян кад коми кывйын артмӧ вӧлі отсасян кадакыв да II колян када спрягайтчан формаяс тэчасысь.

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	мунӧма вӧлі	мунӧмаӧсь вӧлі
2 м.	мунӧмыд вӧлі	мунӧмныд вӧлі
3 м.	мунӧма вӧлі	мунӧмаӧсь вӧлі

 

Вӧлі кадакыв вермас лоны асшӧр кадакыв водзын, а сідзжӧ и бӧрын. Примеръяс: Сійӧ вӧлі не этша майышмунӧма ставсьыс (И. Торопов); Кор садьмим, биыс вӧлі кусӧма нин (Я. Рочев); Коркӧ важӧн, во кызь сайын кымын, ме вӧлі мунӧма нин Илья вӧлӧсьтӧ, катім Аранеч юӧ чери кыйны тылйӧн (печораса диалект).

Плюсквамперфект петкӧдлӧ сэтшӧм действие, коді помасьӧма нин вӧлі сёрнитан моментӧдз, кольӧм мӧд действие заводитчытӧдз. «Ми виччысим нывъясӧс, кодъяс вӧлі кайӧмаӧсь кыркӧтш вылӧ» сёрникузяын 2-действиеыс помасьӧма 1-действие заводитчытӧдз. Кыкнан кад формаыс петкӧдлӧ колян кад, но оз ӧткодя.

Аддзывтӧм помасьтӧм V колян кад

Помасьтӧм IV колян кадысь тайӧ када глагол формаыс торъялӧ медсясӧ сійӧн, мый петкӧдлӧ сёрнитысьӧн аддзывтӧм, йӧзсянь тӧдмалӧм процесс. Кадыс артмӧ вӧлӧм 3 морта ӧтка лыда II колян када кык формаысь да спрягайтчан асшӧр ӧнія када кадакывйысь.

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	муна вӧлӧм	мунам вӧлӧм
2 м.	мунан вӧлӧм	мунанныд вӧлӧм
3 м.	мунӧ вӧлӧм	мунӧны вӧлӧм

 

Примеръяс: Кӧзяйкаыс вӧлӧм ноксьӧ пач дорын; Кӧчыс вӧлӧм узьӧ буретш пӧрӧмаас.

VI колян кад (аддзывтӧм плюсквамперфект)

Аддзывтӧм плюсквамперфект артмӧ вӧлӧм отсасян кадакыв да II колян када спрягайтчан формаясысь:

 

	Ӧтка лыд	Уна лыд
1 м.	мунӧма вӧлӧм	мунӧмаӧсь вӧлӧм
2 м.	мунӧмыд вӧлӧм	мунӧмныд вӧлӧм
3 м.	мунӧма вӧлӧм	мунӧмаӧсь вӧлӧм

 

Примеръяс: Ваняяс мунӧмаӧсь вӧлӧм гӧрны миян локтігӧн. Кор гӧсть пырис керкаӧ, кӧзяйкаыс вӧлӧм петӧма вала.

Тайӧ када формаяслӧн вежӧртасыс петкӧдлӧ сёрнитысьлы бура тӧдтӧм, аддзывтӧм действие, коді вӧлӧма и помасьӧма сёрнитан моментӧдз на, мӧд действие заводитчытӧдз. Бӧръя кык сикас колян кадыс паныдасьлӧны гежӧда, торъя кыв ситуацияясын.

Залог категория

Залог — кадакывлӧн грамматическӧй категория, коді петкӧдлӧ действиелӧн субъект да объект костын йитӧдъяс. Индоевропейскӧй кывъясын эм чорыд оппозиция — актив (действительнӧй залог) да пассив (страдательнӧй залог): Рабочие строят дом — Дом строится рабочими. Коми кывйын татшӧм оппозицияыс абу, эм сӧмын активнӧй сёрникузя тэчасног: подлежащӧй (субъект) — сказуемӧй (кадакыв) — дополненньӧ (объект). Тайӧ структура пытшкас нин процессыс вермас лоны куим сикасӧн: веськыда активнӧйӧн, каузативнӧйӧн (тшӧктанаӧн) да рефлексивнӧйӧн (субъектсянь петӧм да сы вылӧ жӧ бергӧдчан действие).

Активнӧй залог

Активнӧй залоглӧн торъя морфологическӧй пас (суффикс) абу. Сійӧ петкӧдлӧ сэтшӧм процесс, коді петӧ субъект (действие вӧчысь) петкӧдлан кывсянь и вуджӧ веськыд объект вылӧ либӧ оз вудж (кадакывйыс кӧ вуджтӧм). Тайӧс позьӧ петкӧдлыны схема отсӧгӧн: […]

Действительнӧй залог артмӧдӧны кыдзи вуджана, сідз и вуджтӧм кадакывъяс.

Каузатив (тшӧктана) залог артмӧ -ӧд суффикс отсӧгӧн и петкӧдлӧ действие, кодӧс вӧчӧ мӧд субъект (тшӧкыда петкӧдлытӧм), а формальнӧй субъектыс сӧмын тшӧктӧ сійӧс вӧчны. Тайӧс позьӧ петкӧдлыны схема отсӧгӧн: […]

Коми кывйын мӧд субъектыс, код пыр вӧчсьӧ действиеыс, вермӧ лоны стӧчмӧдтӧмӧн; абу урчитӧма, коді вӧчӧ тайӧ действиесӧ: Батьӧ вурӧдіс выль сапӧг. Сёрникузяысь оз тӧдчы, коді сылы вурис сапӧгсӧ, сӧмын гӧгӧрвоана, мый абу ачыс.

Но мӧд субъектыс, код пыр вӧчсьӧ действиеыс, вермӧ стӧча индысьны: Батьӧ вурӧдіс выль сапӧг мастерлы; Ме дорӧда пурт кузнечлы. Татшӧм тшӧктана формаыс шусьӧ кык объекта форма.

Водзті тайӧ формаыс паныдасьліс тшӧкыда, но ӧнія коми кывйын воштіс нин ассьыс коланлунсӧ (актуальносьтсӧ), сӧмын гежӧда позьӧ казявны татшӧм конструкцияяссӧ.

Бӧръя кадӧ пыр ёнджыка паськалӧны конструкцияяс, кӧні объектыс лоӧ и мӧд субъектӧн: Ваня часӧн-джынйӧн ӧдйӧ сёйӧдіс став куканьсӧ, Мӧсъяссӧ йирсьӧдӧны ӧні мӧдлапӧлын. Студентъясӧс велӧдысь ёна уджӧдіс.

Тайӧ конструкцияясын 1-субъект тшӧктӧ вӧчны действиесӧ мӧд субъектлы, коді ӧтпырйӧ лоӧ и объектӧн: […]

Колӧ бура торйӧдны тшӧктана залог формаяс активнӧй залог формаясысь, сы вӧсна мый уна кывйын тшӧктана вежӧртасыс абу, кӧть эськӧ формальнӧя на пытшкын эм -ӧд суффикс, коді петкӧдлӧ сӧмын вуджан действие вежӧртас: скӧрмӧдны, тшыкӧдны, лӧсьӧдны, курдӧдны, орӧдны, кусӧдны, бырӧдны и с. в.

Тшӧктан залог артмӧ сэк, кор действие вӧчигӧн петкӧдчӧ кык субъект — ӧтикыс тшӧктӧ, мӧдыс вӧчӧ: Бабӧ гижӧдіс меным письмӧ. Кор действие вӧчысьыс ачыс лоӧ субъектӧн да вуджӧдӧ ассьыс действиесӧ объект вылӧ, оз позь сёрнитны тшӧктан залог йылысь. Тайӧ лоӧ сӧмын вуджан кадакыв, кӧть и -ӧд суффикса: Петыр дядь пӧрӧдіс пусӧ, кусӧдіс бипурсӧ, сӧвтіс кӧлуйсӧ дадь вылӧ да мӧдӧдчис гортлань. Став кадакылыс тані — активнӧй залогын, некутшӧм тшӧктан вежӧртас оз кут, сӧмын петкӧдлӧ, мый действиеыс вуджӧ веськыд объект вылӧ. Татшӧм случайясын -ӧд суффикс ёнджыкасӧ лоӧ кыв артмӧдан суффиксӧн, артмӧдӧ мӧдджык вежӧртаса кыв. Пример вылӧ: Дас кык во ветлі да гортӧ сӧмын 6 шайт сьӧм ыстылі, а письмӧтӧ сыысь на этшаджык мӧдӧдлі (В. Савин).

Рефлексив залог

Тайӧ залогыс коми кывйын артмӧ -сь, -ч, -зь суффиксъяс отсӧгӧн. Сідзжӧ ён рефлексив вежӧртас тӧдчӧ и -ась, -ысь суффиксъясын, кодъяс отсӧгӧн артмӧны выль кадакывъяс ним кывсикасъясысь: сапӧгасьны, дӧрӧмасьны, кымынясьны. Бӧръя формантъясыс ӧтпыр вермасны лоны и кыв артмӧдысь, и форма артмӧдысьӧн.

Рефлексив залог петкӧдлӧ сэтшӧм процесс, коді петӧ субъект-подлежащӧйсянь и оз вудж некутшӧм объект вылӧ, либӧ сувтӧ, либӧ бӧр вуджӧ субъект вылас. Тайӧс гӧгӧрвоӧдам схемаӧн: […]

Кань мыссьӧ

Веськыд объект рефлексив залогын оз вермы лоны, и формальнӧй, и збыль субъектыс век петкӧдсьӧ подлежащӧйӧн. Но рефлексив залоглӧн эмӧсь торъя вежӧртасъяс.

1. Подув рефлексивнӧй вежӧртас кутӧны кадакывъяс, кодъяс петкӧдлӧны действие вӧчысь вылӧ вуджысь действие. Сідзкӧ, действие вӧчысьыс (субъектыс) и лоӧ объектӧн: мыссьыны, шырсьыны, сынасьны, пасьтасьны, кӧмасьны, дӧрӧмасьны, пӧрччысьны, шапкаасьны. Тайӧ формаясыс кутӧны вежӧртас ’ачым ачымӧс (ачыд асьтӧ, ачыс асьсӧ) мыйкӧ вӧча’: Маша мыссис ключ ваӧн, пасьтасис выль сӧстӧм паськӧмӧ, гӧрд сапӧгасис.

2. Шӧр рефлексивнӧй вежӧртас кутӧны кадакывъяс, кодъяслӧн действиеыс оз вудж некутшӧм объект вылӧ, оз бергӧдчы ачыс действие вӧчысь вылас, а петкӧдчӧ кыдзи субъектӧн пыр вӧчан действие: пусьыны, вурсьыны, кыйсьыны, кылӧдчыны, кыпӧдчыны, куритчыны, увтчыны и с. в. Шӧр рефлексивнӧй залоглӧн паськыд вежӧртасыс. Сійӧ вермӧ петкӧдлыны:

а) действие, коді мунӧ действие вӧчысь пӧльза вылӧ: стрӧитчыны, велӧдчыны, заптысьны, ньӧбасьны и с. в.;

б) действие вӧчысьлысь пытшкӧсса состоянньӧ петкӧдлысь действие: шогсьыны, нимкодясьны, тӧждысьны, грӧзитчыны;

в) субъектлысь ортсыса (внешньӧй) вежсьӧмъяс: лэбзьыны, гартчыны, копрасьны, шыбласьны, оръясьны и с. в.;

г) действие вӧчысьлысь век овлан признакъяс, характернӧй аслыспӧлӧслун: бытшласьны, увтчыны, курччасьны, чужъясьны и с. в.

3. Мӧда-мӧда рефлексив вежӧртас кутӧны кадакывъяс, кодъяс петкӧдлӧны действие, коді мунӧ кык либӧ некымын морт костын, действие вӧчысь да объект костын. Тшӧкыда действиелӧн объектыс сулалӧ ӧтвывтан падеж формаын: окасьны, аддзысьны, паныдасьны, гӧтрасьны, торйӧдчыны, сёрнитчыны, ӧтлаасьны, юксьыны, ордйысьны, тӧдмасьны и с. в.

4. Страдательнӧй вежӧртас кутӧны глаголъяс, кодъяс петкӧдлӧны помасьӧм действие либӧ действие, коді ӧтпырысь сӧмын вермӧ лоны. Татшӧм глаголъяс артмӧны -сь- суффикс отсӧгӧн: чегсьыны, повзьыны, юсьыны, овсьыны, эновтчыны, дзебсьыны, разьсьыны и с. в. Оз весьшӧрӧ татшӧм кадакывъяс пӧшти оз овлыны ӧнія кад формаясын, а ёнджыкасӧ колян кад формаясын, тшӧкыда морттӧм формаясын: Овсис стариклӧн. Аннушкалӧн кӧсаясыс разьсьӧмаӧсь. А ми асьным, видзӧда да, чегсьӧмаӧсь (Г. Юшков).

Татшӧм кадакывъяслӧн страдательнӧй вежӧртасыс петкӧдчӧ ёнджыка сэк, кор кадакыв бердын эм эмакыв керанторъя падежын: Муыс вевттьысис лымйӧн. Тані реальнӧй субъектнас, действие вӧчысьнас лоӧ керанторъя падежын сулалысь эмакыв, подлежащӧйӧн петкӧдлӧм предмет лоӧ объектӧн, код вылӧ веськӧдӧма действиесӧ. Тайӧ страдательнӧй отношенньӧсӧ и петкӧдлӧ -сь- суффикса кадакыв. Кор страдательнӧй кадакыв бердын оз ло керанторъя падежын сулалысь эмакыв, страдательнӧй вежӧртасыс бырӧ, кольӧ сӧмын помасьӧм действие вежӧртас: Мортыс юсис, кӧса разьсис, йӧлыс киссис и с. в.

5. Пассивнӧй вежӧртас зэв матын страдательнӧй вежӧртас дорӧ, петкӧдчӧ сідзжӧ -сь- суффикс отсӧгӧн. Сӧмын сёрникузяыс татшӧм кадакывкӧд пыр овлӧ морттӧм: лолавсьӧ кыпыда, уджавсьӧ бурджыка, овсьӧ гажаджыка. Татшӧм глаголъяс бердын вермӧны лоны эмакывъяс асалан падежын: узьсис менам; либӧ петкӧдчыны дзик субъекттӧг: Чайтсьӧ, мый лоас на бурджык кад; Ставыс, мый вӧчсьӧ, — бур вылӧ.

Бӧръя кадӧ зэв ёна — роч кыв тӧдчӧм улын — кутісны паськавны пассивнӧй формаяс, кодъяс оз лӧсявны коми кывлы. Татшӧм кывтэчасъяс ёнджыкасӧ паныдасьлӧны газетъясын, научнӧй гижӧдъясын, вуджӧдӧм литератураын. Найӧс колӧ донъявны кыдзи кыв нормаясысь кежӧм, рочысь вуджӧдӧм грамматическӧй калькаяс: планъяс тыртсьӧны, собранньӧяс нуӧдсьӧны, олӧмӧ пӧртсьӧны, поводдя виччысьӧ. Пример: Самолёт пондіс пуксьӧдчыны (Н. Куратова). Татшӧм формаяс оз позь лыддьыны торъя залогӧн, сӧмын кыдз коми кывлы лӧсявтӧмтор.

Став висьталӧмсьыс позьӧ казявны, мый коми кывйын залог — абу тырвыйӧ регулярнӧй категория. Сійӧ артмӧ уна сикас формаясысь, кодъяс петкӧдлӧны объект да субъект костын уна пӧлӧс отношенньӧ, паныд сувтӧдӧмысь. Залогӧвӧй вежӧртас петӧ сӧмын кык либӧ унджык кыв ӧткодялӧмысь (мыськыны — мыссьыны, бӧрдны — бӧрдӧдны — бӧрдӧдчыны). Активнӧй, тшӧктана да возвратнӧй залогӧвӧй формаяс сулалӧны паныд оз ӧткодьмоза. Кывкӧртӧд пыдди индам, мый коми кадакывйын медся ёна тӧдчӧ оппозиция актив / каузатив-рефлексив. Татшӧм жӧ серпас и уна мукӧд миян рӧдвуж кывйын: удмурт, марийскӧйын, балтикабердса кывъясын.

Действие мунанног петкӧдлӧм

Коми кывйын позьӧ торйӧдны действие мунанног петкӧдлысь кык сикас суффиксъяс, кодъяс пиысь медся продуктивнӧй и асшӧр вежӧртасаяс петкӧдлӧны процесслысь характерсӧ, а шоча паныдасьлан и векньыдджык вежӧртаса формантъяс индӧны действиелӧн способъяс вылӧ.

Процесслысь характер (мунанног) петкӧдлан сикасъяс эрдӧдігӧн колӧ пуктыны медводдза местаӧ суффикс (сылысь алломорфъяс), а та бӧрын торйӧдны грамматическӧй вежӧртассӧ. Татшӧм ногӧн кӧ анализ вӧчны, коми кывйын зумыда позьӧ эрдӧдны 4 процесс характер петкӧдлан сикас (актионсарт).

1) Ичӧтмӧдан вежӧртаса процесс петкӧдлысь сикас артмӧ -ышт суффикс отсӧгӧн, коді йитчӧ кыввуж дорӧ либӧ мукӧд суффикс дорӧ. Суффикс петкӧдлӧ, мый процесс мунӧ ичӧт мераӧн, недыр, неуна: Пырав, вай сёрнитыштам; Колӧ эськӧ вӧлі сёйыштны мунтӧдз; Сюрук прамӧя эз и сёйлы. Сӧмын ва чурскыштас. Дерт, ичӧт мераа процесс мунӧ оз дыр. Тайӧ пыртӧ суффикс вежӧртасӧ и ичӧт када, ӧдйӧ мунан действиелысь содтӧд вежӧртас. Торйӧн бура тайӧ тӧдчӧ вуджтӧм кадакывъясын: Куратов шойччыштас станцияын, выль вӧвъяс сетасны, да бара водзӧ гӧнитӧ (Г. Фёдоров); сулалыштны; куйлыштны; олыштны; пукалыштны. Быдлаын тані тӧдчӧ ичӧт када, регыдӧн мунӧм действиелӧн вежӧртас. Признак петкӧдлысь кадакывъяскӧд -ышт суффикс петкӧдлӧ качество неуна вежсьыштӧм, шуам, Чужӧмыс сьӧдӧдыштӧма, синъясыс выяссьыштӧмаӧсь; Лена ӧні кӧдзалыштӧма нин миянысь.

Уна кадакыв кыввуж бердӧ йитчиг -ышт суффикс ёна вежӧ вежӧртассӧ и кутӧ нин ӧтпыр и ӧдйӧ мунан действие вежӧртас, а ставнас кыв формаыслӧн сӧвмӧ збыль асшӧр лексическӧй вежӧртас: лыйны — лыйыштны ‘ӧдйӧ котӧртны, мунны’; лэбны — лэбыштіс ‘ӧтпыр ӧдйӧ мунны-пышйыны’; кульны — кульыштіс ‘ӧдйӧ друг кучкыны’; сетны — сетыштны ‘кучкыны’ и с. в.

2) Регулярнӧй процесс петкӧдлысь сикас артмӧ -лывл, -ывл суффиксъяс отсӧгӧн, шуам: волывлыны, отсасьлывлыны, ворслывлыны, нулывлыны. Уналаын гижӧма, мый -лывл, -ывл суффиксъяс пасйӧны унаысь мунан (многократнӧй) действие. Но вежӧртасыс оз век петкӧдлы унаысь мунан действие: Кодсюрӧ видзӧдлывлісны нин ӧдзӧслань (И. Коданев). Сійӧ вӧскресенньӧясӧ мамыслы отсавлывліс (В. Безносиков). Тані збыльысьсӧ некымынысь овлан, регулярнӧй действие, коді мунӧ кадысь кадӧ, и оз быть зэв унаысь. Унаысь овлан действие петкӧдлӧны унаысь, эг этшаысь, тшӧкыда, частӧ кадакывбердъясӧн: Унаысь ме сьывлывлі, йӧзсянь аттьӧ кывлывлі. Пӧлянӧн моз чипсася, йӧз сьӧлӧмӧ чуксася коми сьыланкывйӧн (В. Савин). Сідзкӧ, медшӧр вежӧртасыс -лывл, -ывл суффиксъяслӧн — петкӧдлыны регулярнӧя мунан процесс, абу ӧти акта действие: Ми петім Сидӧр вис дорӧ. Сэні гожӧмъяснас частӧ вуграсьлывлім (С. Раевский).

Унджык примерас действие вӧчысьнас лоӧ подлежащӧйӧн петкӧдлан субъектыс. Но корсюрӧ збыльысьсӧ субъектыс оз вӧч уна акта действиесӧ, но суффиксыс кадакывйын сулалӧ аслыссяма поэтическӧй вежӧртас артмӧдӧм могысь. Шуам, И. А. Куратовлӧн «Ой, олӧм, олӧм!» кывбурысь лыддям: Кӧдзыд му улын и пемыд; быд морт сэтчӧ пырлывлӧ. Сэсь туй абу, он пет нэмыд, сэтчӧсса морт вунлывлӧ. Тані логика дзугсьӧ автор мӧвп тӧдчӧдӧм могысь: ӧд быд морт пырӧ му улӧ ӧтчыдысь, и сы йылысь ӧтчыд жӧ вунӧдӧны. Но регулятивнӧй, закономернӧй вежӧртассӧ тайӧторйыслысь бура петкӧдлӧ -лывл суффикс.

3) Ӧтпырысь / унаысь мунан процесс вылӧ индан сикас артмӧ -л (-ыв, -ыл) суффикс отсӧгӧн. Воддза грамматикаясын вӧлі тайӧ суффикссӧ сюйӧны разнӧй видъясӧ — кратковременнӧй (СКЯ), рефлексивнӧй (Серебренников) да многократнӧй. Татшӧм ногӧн быттьӧкӧ ӧти суффикс артмӧдіс некымын грамматическӧй форма. Збыльысьсӧ ӧти -л (-ыв, -ыл) суффикслӧн вежӧртасыс паськыд и вермас петкӧдлыны и ӧтпыр, ӧтчыдысь, и унаысь мунан процесс. Вежӧртасыс тайӧ процесс мунанног петкӧдлан сикасыслӧн биполярнӧй, артмӧ торъя паныд сулалысь юкӧнъясысь, шуам: эновтлӧм удж (ӧтчыд эновтлӧм); ойдлан видзьяс (век ойдлан, быд во ойдлан, унаысь мунан действие вежӧртас).

Кор овлӧ ӧтпыр мунан либӧ унаысь мунан действие вежӧртас сёрниын? Тані быттьӧкӧ некутшӧм регуляция и оз тыдав. Но век жӧ позьӧ казявны, мый -л (-ыв, -ыл) суффикслӧн вежӧртасыс веськыда йитчӧма кадакывлӧн кад категориякӧд. Колян да локтан када кадакывъясын, императивын да инфинитивын -л (-ыл, -ыв) суффикс нуӧ ӧтпыр мунан действие вежӧртас, а ӧнія када кадакывъясын, причастьӧясын да деепричастьӧясын — унаысь овлан действие, ӧткодялӧй: Шыр сюрлас (сюрліс) каньлы и Шыр сюрлӧ каньлы (век).

Вайӧдам та дорӧ содтӧд примеръяс:

а) Ӧтпыр лоан либӧ вӧвлӧм действие: Ме та йылысь думайтлі нин (В. Юхнин); Сельпоысь ме нинӧм эг босьтлы (ни ӧтчыд абу вӧвлӧма действиеыс); Ӧтчыд вӧйлі, пӧдны нин кутлі да кыдзкӧ спаситчи (В. Савин); Исус Навин моз, эг тшӧктӧ, кевмысим ми: «Сувтлы, шань!» (И. Куратов); Ок эськӧ, думайта, тэнӧ, майбырӧс вӧр пӧрӧдны нулыны, либӧ видз вылӧ сӧвтны (И. Торопов).

б) лыд петкӧдлысь кадакывбердъяскӧд, мукӧд сикас обстоятельствояскӧд торъя контекстын колян када -л суффикса кадакывъяс вермӧны кокниа петкӧдлыны и унаысь овлан действие: Унаысь и учительяскӧд тшӧкӧлдывайтлі (В. Савин); Тадзи кымыныськӧ и кватитлі Егор Опоньӧс думнам (П. Шахов). Унаысь и важӧн вӧвлӧм лоӧмторъяс йылысь висьталіг действиеыс ставнас мӧвпавсьӧ кыдзи унаысь нин вӧвлӧм, шуам, казьтылігъясын: Ас вӧсна ме шочджыка нетшкысьлі, мирсьыс йӧзӧс кыпӧдны тӧждысьлі (В. Савин).

Но медся тыдалана -л (-лы, -ыв) суффикс петкӧдлӧ унаысь овлан действие ӧнія када кадакывъясын. Примеръяс: Чуб ю гожӧмнас дзикӧдз ямлӧ (А. Попов); Епим дядь шуӧ: — Тані век ме шойччыла (Е. Афанасьев); Ок и лӧсьыд лолӧ Ӧльӧксейлы тайӧ здукъясас, став дой-тӧждыс вошлӧ син водзсьыс (А. Ульянов). Став примерас процессыс овлӧ оз ӧтчыд, но и оз тшӧкыда, тані бара жӧ тӧдчӧ регулярнӧя овлан действие вежӧртас.

4) Уна нога процесс петкӧдлан сикас (уна состава, абу друг мунан процесс). Тайӧ сикасыс артмӧ -ав(-ал) суффиксӧн, сылӧн вежӧртасыс зэв паськыд, кӧть и артманногыс зэв матын -л(-ыл) суффикс дорӧ. Найӧ торъялӧны форма серти сӧмын гора шыӧн. Тыдалӧ, буретш вежӧртаслӧн ыдждалун понда суффиксыс зэв тшӧкыда артмӧдӧ выль кадакывъяс эмакыв вужъясысь: дӧрӧмавны, сапӧгавны, тшынавны и с. в.

Кыдзи и -л (-лы, -ыв) суффикс, -ав (-ал) вермӧ петкӧдлыны ӧтчыдысь овлан действие колян да ӧнія када кадакывъяс бердын: — Петав ывлаӧ, тшук, вала, — шуӧ бать; Колӧ пыравны гортӧ.

Вуджан кадакывъяскӧд -ав(-ал) формант петкӧдлӧ уна пӧрйӧ мунан действие, коді мунӧ оз другӧн: Нывка перъяліс кӧрӧбсьыс рузумторъяс, вата (Н. Куратова); Громов пельӧсъяссяньыс чышкаліс вӧсни сунис кодь черань везъяссӧ (В. Напалков); Сідз жӧ и мукӧдсӧ босьталісны райцентрӧ (Ю. Васютов).

Вуджтӧм кадакыв кыввужъяскӧд йитчигӧн суффикслӧн вежӧртасыс вермас лоны уна ногӧн. Но век сійӧ петкӧдлӧ дырӧн мунан процесс, уна субъекта, уна объекта, уна местаӧ мунан, вуджтӧм кадакыв вежӧртас. Примеръяс: эжсялӧм муяс; синъяс ӧзъялӧны: дзугсялӧм юрси; Вӧралысьяс арын разалӧны вӧръясӧ; Дедыс висьталӧма, мый ю визьыс коркӧ ставыс рассялас, пондас кыдз быдмыны (Е. Афанасьев). Некутшӧм содтӧд сёрникузя членъястӧг -ав (-ал) суффикса кадакывъяс петкӧдлӧны век овлан действие: Чери уялӧ; Лэбач лэбалӧ; Кӧч котралӧ.

Процесс мунанног петкӧдлан суффиксъяс коми кывйын зэв тшӧкыда йитчӧны ӧта-мӧд дінас, а сідзжӧ и залог суффиксъяс дінӧ. Та дырйи кадакывлӧн вежӧртасыс лоӧ нӧшта на озырджык и конкретнӧйджык. Пыдіа тайӧ комбинацияяссӧ видлавтӧг пасъям, мый комбинацияяслӧн уна пӧлӧслуныс бура петкӧдлӧ коми кадакыв морфологиялысь ыджыд озырлунсӧ. Примеръяс: Менам сьыланкыв, менӧ думыштлы! Пачад сотчигӧн менӧ казьтыштлы! (В. Лыткин); Телеграмма бӧрын вежон ветлӧдлі дузгӧдчӧм чужӧмӧн (П. Шахов); сёйыштлывлыны; вӧчалыштавлыны; уськӧдчыштлыны и с. в.

Действие способъяс коми кывйын ӧтувтӧны некымын абу тырвыйӧ продуктивнӧй суффикс. Найӧ оз вермыны йитчыны быд кадакыв кыввуж дорӧ и пасйӧны зэв векньыд вежӧртаса процесслысь сикас. Став действие способъясыс коми кывйын вежӧртас боксяньыс матынӧсь — петкӧдлӧны другӧн мунан, ӧтпырйӧ, ӧдйӧ керан процесс.

1) -ӧвт (-ёвт) суффикса кадакывъяс: гумовтны кытшовтны, воськовтны, шутёвтны, пожъёвтны, исковтны.

2) -ӧст суффикса кадакывъяс: тявӧстны, тюрӧстны, чипӧстны, рукӧстны, равӧстны, мыкӧстны. Суффиксыс век йитчӧ изобразительнӧй кыввужъяс бердӧ.

3) -ӧбт (-ӧпт) суффикса кадакывъяс: варскӧбтыны, бырскӧбтыны, шняпкӧбтыны, дзенӧбтыны, гымӧбтыны, сетӧбтыны, вазӧбтыны.

4) -ӧкт суффикса кадакывъяс: горӧктыны, серӧктыны, ружӧктыны.

5) -нит рочысь босьтӧм суффикса кадакывъяс: болснитны, ыпнитны, ылькнитны, муркнитны, дзурснитны, жвинькнитны, вашнитны, шаркнитны.

Кыдзи нин вӧлі пасйӧма, торъя процесс характер петкӧдлан сикасӧн позьӧ лыддьыны и кыка да куима кадакывъяс (торъя аслыспӧлӧс актионсарт). Кыка кадакывъяс тшӧкыда паныдасьлӧны удмурт, мари, уна мукӧд рӧдвуж кывйын. Тэчаса кадакывъяс вермасны петкӧдлыны компонентъяс костын синонимичнӧй йитӧдъяс (овны-вывны, вердны-удны, ливзыны-бӧрдны), а вермасны петкӧдлыны и комплекснӧй вежӧртас: ӧтчыд, праздник дырйи, Арсень Паш на ордын гӧститӧ вӧлі, чай юӧ-пукалӧ (Ю. Васютов). Грамматика боксянь татшӧм процесс характер петкӧдлӧмыс век индӧ интенсивнӧй либӧ уна состава действие вылӧ, либӧ ёна тӧдчана процесс вылӧ. Кадакывлӧн грамматика кыка формаясын зэв топыда йитчӧма лексическӧй вежӧртас сӧвмӧмкӧд и вежсьӧмкӧд.

Кадакыв вежӧртаслӧн тшупӧдъяс

Кыдзи и кывбердлӧн эмӧсь ӧтлааститан тшупӧдъяс, коми кадакывлӧн вежӧртассӧ тшӧтш сёрнитысь вермӧ петкӧдлыны оз век ӧтмоза. Действиесӧ позьӧ гӧгӧрвоны кыдзи нейтральнӧя мунан, а сідз жӧ и омӧльтӧдан (ичӧтмӧдан) и ыдждӧдан. Тайӧ куим тшупӧдсӧ пасйӧны торъя суффиксъяс -кодь да —джык, кодъяс йитчӧны кыв вежлалан суффиксъяс дорӧ, инфинитив, причастьӧ да деепричастьӧ суффиксъяс дорӧ.

1) Подув тшупӧдлӧн торъя суффикс абу, сійӧс оз пасйыны: ӧдйӧ-ӧдйӧ пуӧ кайӧ пашкыр бӧжа ичӧт ур (М. Лебедев).

2) Омӧльтан (ичӧтмӧдан) тшупӧд вылӧ индӧ -кодь суффикс: Борис Борисович дӧзмискодь (Н. Куратова); Кыкысь Ивук вӧліс шӧйӧвошӧмкодьӧн (В. Амосов). Тшӧкыда -кодь суффикс вайӧ падъялан вежӧртас, кор субъектыс петкӧдлӧ ассьыс пытшкӧсса сьӧкыдлунъяс, думъяс: Та бӧрын ме сы дорӧ шыасьнысӧ полыштакодь нин; Вася висьӧм бӧрас ветлӧдлыштӧкодь нин. Модальнӧй вежӧртас (субъектлӧн висьталӧмсӧ донъялӧмыс) тайӧ тшупӧдыслӧн — кадакыв вежӧртассӧ омӧльтӧдӧм, ичӧтмӧдӧм.

3) Ыдждӧдан тшупӧд артмӧ -джык суффикс отсӧгӧн: ӧти лунӧн механикӧс ог чужты, тэ тӧданджык, ас местаад корсь мортсӧ (И. Торопов); Тӧлкыс лоасджык, ачыд кӧ кутан артавны. Вежӧртасыс тайӧ тшупӧдыслӧн — процесслысь петкӧдчӧмсӧ ёнмӧдӧм, сёрнитысь век кутӧ тӧд вылас аслыссяма збыльысь действие донъялӧмсӧ век овлан, нейтральнӧй действие дорысь. Мукӧддырйиыс татшӧм донъялӧм-ӧткодялӧмыс овлӧ мӧд субъекта действиекӧд, шуам: Ме ог вермы та йылысь уна висьтавны, тэ меысь тӧданджык; Вася миянысь кужӧджык. Унджыкысьсӧ жӧ ӧткодясьӧ ӧти субъектлысь збыль да нейтральнӧй действиеяс: ӧнітӧ ме, дерт, гӧгӧрвоныджык понді, но сёр … (И. Торопов); Микулай ньӧжйӧникӧн вермыныджык кутіс, уджас кутчысьӧмыс отсаліс тшӧтш бурдыштнысӧ (Г. Юшков). -Джык суффикс йитчӧ век морта-лыда, инфинитив, причастьӧ да деепричастьӧ суффиксъяс бердӧ, но соссян спряженньӧын суффикс лясӧ соссян кадакыв дорӧ: Олӧмаджык нин Рыжко, озджык сэтшӧма меліась, кӧть эськӧ и, кӧнкӧ, тӧдтӧг оз жӧ ов, кутшӧма дӧзьӧритӧ сійӧс Викень (И. Торопов).

Кадакыв вежӧртаслӧн донъялан тшупӧдъяс артмӧдӧны коми кывйын аслыспӧлӧс грамматическӧй категория, коді абу ни мукӧд финн-угор, ни роч кывъясын.

Кадакывлӧн инфинитнӧй формаяс

Коми кывйын спрягайтчан формаясысь торйӧдӧны сідз шусяна инфинитнӧй (спрягайтчытӧм) кадакыв формаяс, кодъяс быттьӧкӧ ӧтлаӧдӧны ас пытшкас кадакывлысь да мукӧд кывсикасъяслысь аслыссикаслунъяссӧ. На пӧвстын инфинитив, партиципъяс да деепричастьӧяс. Колӧ шуны, мый коми кывйын инфинитнӧй формаяс зэв аслыссямаӧсь, а торъя формаяс боксянь зэв озырӧсь. Шуам, сӧмын деепричастьӧ артмӧдӧ 30-ысь унджык суффикс. Синтаксис боксянь спрягайтчытӧм формаяс овлӧны уна функцияын. Кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс торйӧдӧны кадакывлысь инфинитнӧй формаяс?

1) Вежӧртас боксяньыс найӧ петкӧдлӧны процесс, конкретнӧй и унджыкысьсӧ активнӧй действие. Но петкӧдлӧны аслыссикас ногӧн: инфинитив кыдзи предмет, отвлечённӧя (Пес поткӧдлыны — абу чай юны); партицип кыдзи признак (баксысь мӧс); деепричастьӧ кыдзи действиелысь либӧ ситуациялысь признак (Уджавтӧг пӧтӧн он ло).

2) Инфинитнӧй формаяс оз спрягайтчыны, морта-лыда суффиксъяс оз йитчыны на дорӧ, налӧн абу наклоненньӧ категория, на дорӧ оз йитчыны спрягайтчан формаяслӧн кад вылӧ индысь суффиксъяс.

3) Инфинитнӧй формаяслӧн эм аслыссикас кад категория, найӧ индӧны относительнӧй кад вылӧ. Пример: Тайӧ воӧ Коми мулань шоныдсӧ пӧляліс засухаӧн ыпъялысь Поволжье (В. Юхнин). Тані причастьӧлӧн кадыс петкӧдлӧ пӧляліс колян кад план дорӧ ӧнія када процесс. Кад петкӧдлысьяснас причастьӧлӧн да деепричастьӧлӧн лоӧны форма артмӧдысь суффиксъяс. Инфинитив петкӧдлӧ жӧ кадсӧ, но зэв аслыспӧлӧса, сыӧн веськӧдлан спрягайтчан кадакывкӧд йитӧдын: Надя ёна кӧсйӧ ветлыны таво гожӧм Сочиӧ шойччыштны.

4) Спрягайтчытӧм формаясын тшӧкыда паныдасьлӧны залог, процесс мунанног вылӧ индысь суффиксъяс, найӧ продуктивнӧя веськӧдлӧны эмакывъясӧн, нимвежтасъясӧн да наречьеясӧн. Аслас пытшкӧсса вежӧртас боксяньыс артмӧдӧны предикация центр. Примеръяс: Шонді петігӧн дзоридз косьмис (Кодыр шонді петіс, сэки дзоридз косьмис); Тайӧ ӧбраз улас эм Степан Пермскӧйӧн лӧсьӧдлӧм коми алфавит вылын гижӧд (В. Юхнин).

5) Синтаксислӧн функцияяс боксянь инфинитнӧй формаяс оз овлыны кадакывъя сказуемӧйясӧн, функцияясыс сёрникузяын налӧн ӧткодьӧсь эмакывкӧд, кывбердкӧд да кадакывбердкӧд.

6) Инфинитнӧй формаяс коми кывйын — вежласяна кадакыв формаяс (найӧ оз спрягайтчыны, но вежласьӧны, вермӧны йитны эмакывлысь морта-асалан суффиксъяс). Примеръяс: Мунтӧдзыд сёйыштны колӧ; Сёйигмозыд и сёрнитчам удж йылысь; Серавтӧгыд он ов Ванякӧд; Ог тӧд, кытчӧ вошӧдчыным. Вӧй! (И. Куратов); Мед лыддяс!., дыр-ӧ нӧ колӧ ещӧ кевмысьныс (В. Савин). Уна грамматикаын да велӧдчан небӧгын донъялӧны тайӧ аслыссикаслунсӧ кыдзи инфинитив да деепричастьӧлысь важ, историяса, коляс, реликт. Збыльысьсӧ морта-асалан категория эм и спрягайтчытӧм кадакыв формаяслӧн и ӧні. Тайӧ коми кадакывлӧн зэв тӧдчана, синмӧ шыбитчана ӧнія кывлӧн аслыспӧлӧслун.

7) Коми кывйын спрягайтчытӧм кадакыв формаяс зэв на матынӧсь кадакывйысь артмӧм эмакывъяс дорӧ. Та вӧсна позьӧ индыны, мый инфинитнӧй формаясын кадакывлӧн аслыссикаслунъяскӧд ӧттшӧтш эм эмакывлӧн вель уна аслыссикаслун.

Инфинитив

Коми кывйын традиция серти торйӧдӧны ӧти инфинитив, коді артмӧ -ны, -ыны суффикс кыввуж дорӧ содтӧмӧн: уджавны, горзыны, узьны, висьны и с. в. Инфинитив — сэтшӧм спрягайтчытӧм кадакыв форма, коді действиесӧ петкӧдлӧ абстрактнӧй ногӧн, оз вежлась лыд, морт, наклоненньӧ, кад категорияяс серти. Сылӧн медшӧр вежӧртасыс зэв матын кадакывйысь артмӧм -ӧм суффикса эмакыв дорӧ. Вель тшӧкыда инфинитив да сэтшӧм эмакывйыс овлӧны ӧтитор йылысь юӧртысьясӧн, ӧтлаӧдӧй: Олӧм овны абу потшӧм вуджны и Олӧмтӧ олӧм абу потшӧс вуджӧм.

-ыны алломорф паныдасьлӧ ёнджыкасӧ сэки, кор глагол кыввужйыс помасьӧ консонант шы тэчас вылӧ: кӧсй-ыны, пукт-ыны, гурй-ыны, лыддь-ыны. Суффикслӧн медводдза гора шы -ы- кутӧ коркӧя вӧвлӧм кыввужлысь помасян вокалсӧ. Но татшӧмыс овлӧ оз век, вель уна кадакывйын консонант тэчас бӧрын паныдасьлӧ -ны вариант: вартны, кывтны, ломты, нимтны, нӧйтны, сералыштны и с. в.

Коми инфинитив паныдасьлӧ аслас суффиксӧн, а сідзжӧ и морта-асалан суффиксъясӧн: овны-ым, овны-ыд, овны-ыс, овны-ным, овны-ныд, овны-ныс. Морта-лыда суффикс инфинитив бердын петкӧдлӧ действие вӧчысьсӧ (субъектсӧ).

Инфинитив вель тшӧкыда паныдасьлӧ и морта-асалана суффиксъяса склоненньӧлӧн -тӧ, -сӧ керан падеж суффиксъяскӧд: Сёйнытӧ ог эшты, а вот йӧвтӧ юа; Керкаас пырнысӧ Валя век жӧ удитіс зэртӧдз. Таысь кындзи, коми сёрнисикасъясын инфинитив суффикс дорӧ вермӧ содтысьны -яс уна лыда суффикс — пожъясьныяс, босьтныяс (улыс Эжва). Эмакыв моз инфинитив вермӧ веськӧдлыны кывбӧръясӧн: Куканьсӧ начкисны сёйны вылӧ; Сёйны кындзи мыйкӧ мында каколь торйӧдісны вузалны вылӧ (шӧр Сыктыв). Татшӧм аслыссикаслунъясыс вермасны лоны и художествоа гижӧдъяс кывйын, веськыд сёрниын. Эмакывлӧн став тайӧ аслыссикаслуныс зэв ёна торйӧдӧ коми инфинитивӧс. Медсясӧ сійӧн, мый морта-асалан суффиксъяскӧд йитчигӧн инфинитив петкӧдлӧ аслас действиелысь вӧчысьсӧ. Индоевропейскӧй кывъясын (рочын тшӧтш) инфинитив ачыс некор оз вермы индыны субъект вылӧ, а мӧдарӧ, век ӧтдортчӧма субъектсьыс. Сёрниын инфинитив вермас лоны кык ногаӧн: асшӧрӧн и зависитысьӧн.

Асшӧр инфинитив — сійӧ инфинитив подлежащӧй функцияын либӧ ӧти состава сёрникузяса медшӧр член функцияын. Подлежащӧй пыдди мунысь инфинитив векджык лоӧ действие нимтысьӧн: Велӧдчыны некор абу сёр; Горт гӧгӧр уджавны — не лым питі уявны; Бура велӧдны коми кыв — миян медшӧр мог. Ӧти состава сёрникузяясын инфинитив вермӧ петкӧдчыны уна вежӧртасын (быть лоан действие, позянлун, позьтӧмлун, кӧсйӧм и с. в.): Тайӧс миянлы некор не лэптыны; Анна, тэ кӧзяйка — тэныд и винаӧн юктасьны (В. Юхнин); Гашкӧ, Богословӧ пиянӧс ыстывны (П. Доронин); Именниклы овны да вывны.

Зависитысь инфинитив (финитнӧй кадакыв бердын инфинитив) век овлӧ сёрникузяын сказуемӧйӧн, атрибутӧн да мога обстоятельствоӧн. Век сійӧ йитчӧма либӧ спрягайтчан глаголкӧд, либӧ эмакывкӧд, кодъяс и веськӧдлӧны инфинитивӧн: Муртса ывлаыс заводитӧ югдыны; А сійӧ пышйыны миянсянь!; Вася шуис ӧтнасӧн мӧдӧдчыны подӧн (Я. Рочев) — сказуемӧй; Уналӧн эм лёк мода ёрччыны; Эй, Егор, кад чеччыны (Я. Рочев) — атрибут; Татысь быд асыв нуӧдлісны уджавны (Г. Юшков); Сёйны чужис ӧти-й, мӧд (И. Куратов) — обстоятельство.

Унджыкысьсӧ асшӧр инфинитив индӧ ӧнія паськыд вежӧртаса, век овлан кад вылӧ, а зависитысь инфинитив век индӧ потенциальнӧй, лоны вермана действие вылӧ (кутӧ локтан када вежӧртас) либӧ йитчӧма спрягайтчана кадакывлӧн кад петкӧдлӧмӧн.