Коми кывтӧдӧм

Коми кывйын эм сочинительнӧй  да подчинительнӧй кывйитӧдъяс

Сочинительнӧй кывйитӧд

Коми кывйын медтшӧкыда паныдасьлӧны татшӧм сочинительнӧй кывйитӧдъяс: а, али, да, да и, дай, зато, и, или, кыдзи — сідзи, ли, либӧ, не сӧмын — но и, не сы мында — мыйта, не то. . . не то, ни, нисьӧ, но, то. . . то, то ли. . . то ли да мукӧд. Вежӧртас сертиыс сочинительнӧй кывйитӧдъяс юксьӧны вит чукӧр вылӧ: ӧтвывтана, паныд сувтӧдана, торйӧдана, орччӧдана, содтана.

а) Ӧтвывтана вежӧртас кутӧны и, да, ни кывйитӧдъяс, кодъяс шусьӧны лыддьӧдлӧмӧн.

И кывйитӧд овлӧ ӧтчыд, кыкысь либӧ некымынысь шусянаӧн. Ӧтчыд шуигӧн сійӧ индӧ ӧтсяма членъяслӧн да ӧтсяма юӧртӧмъяслӧн лыддьӧдлӧм помасьӧм вылӧ: Кыдзи и быд во, тулыс мыськӧ-пожъялӧ муыслысь чужӧмбансӧ, сетӧ унзільысь садьмӧм вӧрлы и лэбачьяслы выль вынйӧр (В. Напалков), Полойыс да юыс быттьӧ скӧрмӧмаӧсь ӧта-мӧд вылас, и кыкнанныс мӧдӧдчӧмаӧсь асланыс туйӧд (И. Коданёв). Кыкысь либӧ унджыкысь шусяна кывйитӧд тӧдчӧдӧ сёрникузялӧн ӧтсяма членъяслысь да сложносочинённӧй сёрникузялӧн грамматика подувъяслысь ӧтсямалунсӧ. Ӧтвывтана вежӧртасыс та дырйи тӧдчӧ нӧшта ёнджыка. Кыкысь либӧ унджыкысь шуӧмыс петкӧдлӧ, мый лыддьӧдлӧмыс абу помасьӧма, тӧдчӧдӧ лыддьӧдлан шуанногсӧ: Тані позьӧ и чери вугравны, и уткаясӧс лыйлыны, и сьӧла-дозмӧрӧс кыйны, чӧд, пув вотны, а мӧдлапӧвсьыс — ӧмидз (И. Пыстин), Уткаяс — зэв визувӧсь: найӧ и лэбалӧны, и плавайтӧны, и сунласьӧны (С. Раевский), Ӧкуль тьӧтӧс лои серпасалӧма и борйын пукалігӧн, и турун куртігӧн, и юрасигӧн (В. Безносиков).

Сёрникузяса членъяс да сложносочинённӧй сёрникузялӧн грамматика подувъяс йитігӧн и кывйитӧд вермӧ босьтны векньыдджык вежӧртасъяс: кад, помка, условие да следствие, результат — сійӧ тыдовтчӧ контекстсьыс. Када йитӧдъяс петкӧдлігӧн и кывйитӧд вермӧ йитны сэтшӧм синтаксис единицаяс, кӧні керӧмъясыс, лоӧмторъясыс, эмторъяслы лӧсялана признакъясыс, состояниеясыс:

1. ӧти кадаӧсь: Ӧтчыд сы (пелысь пу) дорті мунігӧн ме друг шемӧсми: видзӧда и ог эскы аслам синъяслы (С. Раевский), Мунан и любуйтчан ывла вывнас (С. Раевский), Пӧрысь таллянка вочасӧн аддзӧ тайӧ ладсӧ: норакодь и кузя юргысь шыясӧн ворсӧ, паськыда босьтӧ и ӧттшӧтш быттьӧ дзольгӧ—сяльӧдчӧ визув ва моз (И. Торопов), Корсюрӧ пӧльыштліс небыдик лун тӧв, и кыдзьяс вашкӧдчисны ӧта-мӧдыскӧд (С. Раевский), Кӧть кык-куимысь нин пужъявліс, и сынӧдас еджыд бобувъяс лэбалісны некымын час. . . (И. Коданёв), Интереснӧ, ме таті недель кык сайын на прӧйдитлі, и кутшӧм мича, гажа тані вӧлі (С. Раевский), Куа кыйдӧсӧн зілис ӧні мездысьны яналӧмсьыс, аслыс ни пониыслы шойччӧг эз сетлы: лӧзъюгыдӧн мунасны да пемыдӧн локтасны, ачыс лым сюръя кодь, и понйыс голякылӧ йизьӧм гӧннас (Г. Юшков);
2. овлӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн: Мороз первойӧн воис ас садяс и тувкыштіс меным мышкӧ (В. Тимин), Югыдыс чегис синъяснысӧ пожӧмъяслысь да козъяслысь, и найӧ шемӧсмывлісны (М. Игнатов), Но кутшӧмкӧ кык-куим лунӧн арся тӧлыс нетшкис-орйӧдліс сылысь (пелысь пулысь) гӧрдӧдны нин удитӧм коръяссӧ, и мича пуыс коли пасьтӧм кодь (С. Раевский), Кырсьыс пуыслӧн рана улас кульыштчӧма, и сы пыдди чургӧдчӧмаӧсь моль кодь гӧгрӧс сир курыд синва войтъяс (С. Раевский), Ме воськовті сылань (истанлань), и сійӧ уськӧдчис котӧртны водзӧ (С. Раевский).

И кывйитӧда тэчасъясын юкӧнъяс костас тшӧкыда овлӧны помка да следствие йитӧдъяс: А ӧні пемдӧ водз, и колӧ удитны на сьывны ассьыс помтӧм сьыланкывсӧ (С. Раевский), Оз вевъявны и та вӧсна мыйсӧ оз думыштны! (В. Тимин), Кияс кынмӧны, и видза зептын (С. Раевский), Ӧшиньясысь сылі кыз гыӧрыс, и керка пытшкын югдіс (С. Раевский); условие да следствие вежӧртас: Ов йӧзлы бур вылӧ, и найӧ некор оз вунӧдны тэнӧ (шусьӧг), — . . . Дядь меным гижӧ: петкӧдлы асьтӧ бур боксянь медся кыв кутана уджын, и армия бӧрын ме пыр жӧ босьта тэнӧ ас дорӧ (В. Тимин).

Да кывйитӧд вежӧртас боксяньыс матын и кывйитӧд дорӧ. Векджык овлӧ ӧткаӧн, но вермӧ шусьыны кыкысь либӧ унджыкысь. Кыдзи и и кывйитӧдлӧн, стӧчджык вежӧртасыс воссьӧ контекстын. И кывйитӧд моз жӧ сійӧ вермӧ тӧдчӧдны када йитӧдъяс: ӧти кадӧ либӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунан керӧмъяс, лоӧмторъяс, эмторъяслы ӧти кадӧ либӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн лӧсялана признакъяс, состояниеяс: Шы ни тӧв. Ва весьтын сӧмын жбыръяліс планёр моз юрсигусь, да кӧнкӧ ситурун пиын шарӧдчис чирк (С. Раевский), . . . Дозъясныс тырисны, да куимнанныс гортланьӧ мӧдӧдчисны (Г. Фёдоров). Када вежӧртасыс сідзжӧ вермӧ сьӧктаммыны помка, условие да следствие вежӧртасӧн: Асывнас лои кӧдзыд, да ме садьми, пиньяс сӧмын зяткакылӧны (С. Раевский), Сэсся и кадыд на оз вичмы: дженьыд гожӧмыд пуксьылас, да быдтор колӧ удитны, мед эз мӧдысь быд здукӧ мог су (Г. Юшков), Кадысь кадӧ вом доръясӧдыс вуджӧртлӧ нюм, да та вӧсна думайтсьӧ, мый сылӧн юрас пыр жуӧны скӧр мӧвпъяс (М. Игнатов), — Уна вӧрыс, да сійӧн и оз жалитны (И. Коданёв), Асывнас лысвааліс, да луныс мичаысь-мича лоис (В. Безносиков).

Ни кывйитӧд вежӧртас сертиыс матын и кывйитӧд дорӧ. Паныдасьлӧ соссяна сёрникузяясын. Петкӧдлӧ лыддьӧдлӧм, сӧмын соссянаӧс. Вермӧ лоны ӧтка и кыкысь да унджыкысь шусяна: Понъяс оз омлявны ни шӧйтны (В. Безносиков), Но та йылысь некодлы эз висьтавлы, ни аскӧдыс Левоньыскӧд эз сёрнитлы (И. Изъюров), Бадь пу ӧні став пуяс пиысь медся мича да тшап. Татшӧм мичанас сэсся оз овлы ки гожӧмын, ки арын, ки тӧлын (С. Раевский).

б) Паныд сувтӧдана вежӧртас кутӧны а, но, да, зато, жӧ кывйитӧдъяс. Найӧ петкӧдлӧны паныд сувтӧдӧм, сёрникузялӧн ӧтсяма членъяс костын да сложносочинённӧй сёрникузялӧн грамматика подувъяс костын лӧсявтӧм йитӧд. Тайӧ кывйитӧдъясыс шусьӧны сӧмын ӧтчыд.

Ӧнія коми кывйын паныд сувтӧданаяс пиысь медъёна бергалӧны а, но, да кывйитӧдъяс. Да лоӧ синонимӧн но кывйитӧдлы. Примеръяс пыдди: Сыладорын, кытчӧ лэбисны кымӧръяс, мыччысис ӧшкамӧшка и эз ӧти, а ӧтпырйӧ кык (С. Раевский), Оз тракйысь (табйӧй), а катӧ вывлань, бадь кустъяс улӧ; сэсся вӧйи (С. Раевский), — Ачыс (визяорда) урысь на ичӧтджык, а визув да уджач (И. Коданёв), Сэсся раскӧдыс вель дыр кытшлалі, но некутшӧм тшак эг нин аддзы (С. Раевский), Сійӧ (Сьӧд ты) абу ыджыд, но местаясын зэв джуджыд, ваыс векни вискӧд тюрӧ Мизин юӧ (С. Раевский), Ывлаас ӧвтіс нин тулыс кӧрӧн, но друг кӧдздӧдіс (С. Раевский), Видзӧда: ӧтилаын руч кӧйялӧ, кыйӧдчӧ. Лыйны кӧть эськӧ, да буретш ружьеӧй эз вӧв сьӧрысь (С. Раевский), Мустӧм эськӧ вӧлі неногсӧ керасьӧмсьыс, тшӧтшыдӧн ли кузя пӧлӧсаӧн мунліс черыс, да веськыд кинас эз на лысьтӧдчы, сідз нин доякывліс морӧсас да (Г. Юшков), Пенсия сылы петӧ, оз этша, позьӧ эновтчыны уджалан маетасьыс, да велалӧм вывсьыд сьӧкыд нэмӧвӧйся сюрӧстӧ орӧдны (Г. Юшков).

Паныд сувтӧдӧм кындзи а, но, да кывйитӧдъяс тшӧкыда петкӧдлӧны орччӧдана йитӧдъяс. Примеръяс пыдди: Васӧд местаясын мыччысьӧма нин вижъюр, а пыдынджык, сука сулалысь коз пуяс костын, тыдалӧ на еджыд лым (С. Раевский), Берег пӧлӧныс — лыска вӧр, а дзик берег дорас сатшкысьӧмаӧсь бадь кустъяс (С. Раевский), Абу и ыджыд лудік, да узьны оз сет (шусьӧг).

А, но, да кывйитӧдъяса тэчасъясын паныд сувтӧдана вежӧртассӧ вермас сьӧктӧдны уступительнӧй рӧм: Шондіыс донвидзысь небеса пыдӧсас, а небось тай тырмӧ эбӧсыс зарни югӧръяссӧ му вылӧдзыс койныс (В. Безносиков), Берегын зэв номйӧсь, но ме дорӧ оз матыстчывны. мавтча антикомаринӧн (С. Раевский), Пукала час кымын нин, но чери оз сёй, вугыр тай эз на вӧрзьыв (С. Раевский), Быд вай зӧръя му вылас волӧ ошкыс, да он тай босьт (В. Торопов).

Жӧ кывйитӧд вежӧртас сертиыс матын а кывйитӧд дорӧ. Тайӧ кывйитӧд отсӧгнас вермӧны йитчыны сложносочинённӧй сёрникузялӧн грамматика подувъяс, а сёрникузялӧн ӧтсяма членъяс — оз. Петкӧдлӧ орччӧдана да орччӧдана-паныд сувтӧдана йитӧдъяс: Жарыд оз ви, кӧдзыд жӧ виӧ (шусьӧг).

Зато кывйитӧд отсӧгӧн йитчӧны кыдзи сёрникузялӧн ӧтсяма членъяс, сідзи и сложносочинённӧй сёрникузялӧн юкӧнъяс. Паныд сувтӧдан вежӧртасыс сьӧктаммӧ возместительнӧй рӧмӧн. Примеръяс: А Степан Ермолин? Сідзжӧ другасьӧ Тшаковкӧд, корсюрӧ и юыштлывлӧ ӧтлаын, эскӧ сылӧн быд кывлы, зато оз эскы гӧтырыслы — комсомолкалы (И. Изъюров), Сэсся сылӧн суседлӧн ещӧ ӧти йӧрш мыні, зато ме лэпті нин мӧд сын, воддза дорсьыс ыджыдджыкӧс (С. Раевский), Мый нӧ вӧчан, сьӧлӧмыд кӧть нэрмӧ, — Зато томъяс олӧны ме моз! (А. Тимушев).

Паныд сувтӧдана кывйитӧдъяслысь функциясӧ вермӧ босьтны и кывйитӧд: Сылӧн (Григорий Фёдоровичлӧн) война вылын повтӧмлунысь боевӧй орденъяс да медальяс, некор некод водзын эз дрӧгмунлы, и друг медматысса йӧз син водзын сійӧ лоис трусӧн! (Б. Шахов), . . . Валялӧн руд синъяс весьтын кутісны бергавны пемыдгӧрд кытшъяс, а вомыс калькмуні. Кӧсйӧ шыасьны, и оз вермы. . . (В. Безносиков).

Мукӧддырйи и кывйитӧдыслӧн паныд сувтӧдан вежӧртасыс петкӧдчӧ век жӧ кывторкӧд тэчасын: Быттьӧкӧ ставӧн уджалісны сьӧлӧмсяньыс, и Ермолин мыйкӧ зілис, кыдзи кажитчывліс трактористлы, и век жӧ уджнас йӧзлӧн сьӧлӧмныс эз бурмыв (И. Изъюров).

в) Торйӧдана кывйитӧдъясӧн лоӧны али, либӧ, ли, не то. . . не то, нисьӧ, то. . . то, то ли. . . то ли.

Али, либӧ кывйитӧдъяс петкӧдлӧны, мый лыддьӧдлӧм эмторъяс, керӧмъяс, висьталанторъяс письыс збыль вылас вермас лоны сӧмын ӧти; петкӧдлӧны торйӧдана, разӧдана йитӧдъяс. Али кывйитӧд векджык ӧтчыд шусяна, либӧ — вермӧ лоны ӧтчыд и некымынысь шусяна: Ачыс нылыс, юрсӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдіс ю катыдлань, кытысь медбӧръяысь кыліс турияслӧн курликтӧм, но оз позь вӧлі гӧгӧрвоны: видзӧдіс нылыс ылысмысь теплоход вылӧ али кузь кока лэбачьяс вылӧ, кодъяс важӧн нин пӧрисны сьӧд чутъясӧ (И. Изъюров), Сьӧкыд шуны, сизим пӧлӧс рӧмысь коді медмичаыс, — виж: али турунвиж:, алӧйгӧрд али кельыдлӧз! (С. Раевский), «Оз эськӧ ков кедзовтны дӧва-салдаткаяссӧ, некутшӧм ногӧн оз. (. . . ) Оз ӧмӧй совхозса юралысьяс татшӧмторсӧ аддзыны, али налӧн сӧмын овмӧсса план вӧсна юрныс висьӧ!» Унаӧн на пиысь босьтчӧны визувтны кӧнкӧ Тиман гӧра боксянь либӧ джуджыд да паськыд турипувъя нюръясысь (П. Липин), Казяласны кӧ (сьӧлаяс) зверӧс либӧ мортӧс, пыр жӧ та йылысь сетӧны тӧдны ӧта-мӧдыслы (И. Коданёв), Менам сӧмын эз ло гижсьӧм ни пуртӧн, ни карандашӧн — либӧ татшӧмтор вылас кадыс эз ло, либӧ жӧ тайӧ пызан вылас видзӧдлігӧн пыр дум вылӧ волісны школаса учительяс да сы вӧсна (М. Игнатов).

Ӧнія коми кывйын нисьӧ кывйитӧд векджык ӧтчыд шусяна, но овлӧ тшӧтш кыкысь либӧ унджыкысь шусянаӧн. Чорыд индӧд та вылӧ абу. Индӧ чайтӧм вылӧ, йитӧ сёрникузялысь ӧтсяма членъяс, сложнӧй сёрникузялысь грамматика подувъяссӧ — оз. Примеръяс пыдди: Сьӧкыд удж да тшыг нисьӧ пӧт олӧм поводнӧя нюкрӧдлісны комын куим арӧса дӧваӧс, но сійӧ эз на вошты мичлунсӧ (В. Напалков), Марья аддзис нылыслысь усьӧмсӧ да садя нисьӧ садьтӧм уськӧдчис сы дінӧ, весиг пӧтӧлӧкӧдзыс кайысь бисӧ эз аддзы (И. Пыстин), — А ме ногӧн тэ, ефрейтор ёрт, абу прав, — шуткаӧн нисьӧ збыль вылӧ, пемыдінсяньыс пыкыштіс Рочев Парамоновлы (И. Пыстин), Но узис сійӧ кокни унмӧн: нисьӧ узис, нисьӧ оліс (Г. Фёдоров).

Ли, то ли. . . то ли, не то. . . не то индӧны абу стӧч висьталӧм вылӧ, а чайтӧм вылӧ. Ли вермӧ шусьыны ӧтчыд либӧ кыкысь да унджыкысь, то ли. . . то ли, не то. . . не то кыкысь либӧ некымынысь шусянаяс, ӧтчыдысь оз шусьыны: А чечча — бара нин пызан улын ли порог дорын чикырвидзӧ (Н. Куратова), Сэки господьыс ли кодкӧ и чуйдіс: уставыд эм, лыддьыны кужан, ачыд и сьылӧд, ёна тай (Г. Юшков), Ог тӧд, ягӧ ли, нюрӧ ли эндӧма Тэа-меалӧн ӧтувъя шуд. . . (А. Ванеев), Кокъясыс, то ли мудзӧмысла, то ли волнуйтчӧмысла, тіралісны (М. Игнатов), Матыстчи ыджыд пожӧм дорӧ да аддза: пу саяс ур ноксьӧ: то ли пожӧм кольяссӧ килльӧ, то ли пук ӧктӧ, то ли тшак йирӧ (С. Раевский), «Майбыръяс! Гортаныс воӧны!» — не то шога, не то радлӧмӧн думыштіс Василёк (И. Изъюров), Сдайтӧма пӧ (Тшаков) ревизия бӧрын ключьяссӧ ОРС-ӧ да ачыс мунӧма не то гортас, не то лэччӧма районӧ (И. Изъюров).

То. . . то — кыкысь либӧ унаысь шусяна кывйитӧд, индӧ эмторъяслӧн, керӧмъяслӧн, лоӧмторъяслӧн вежласьӧм вылӧ, налӧн сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунӧм вылӧ: Ывлаыс шоныд-шоныд, турун пиысь то жбыркнитас-лэбзяс ичӧтик тэрыб лэбач, то ылӧдз чеччыштас кузь кокъяса чирк (И. Коданёв), Турияс то нора горӧдласны, то мыйкӧ дыра чӧв оласны (И. Коданёв), Сьӧд вой ывла вылас, а дедӧ петӧ нин сарайӧ, сэні сылӧн пыр кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ удж эм: то додь сюв синӧ, то телега гӧгыль вӧчӧ, то куран-коса (Н. Куратова).

г) Орччӧдана (градационнӧй) кывйитӧдъясӧн лоӧны кӧть-но, кӧть-а, кӧть-да, дарӧм-а, кыдзи — сідзи, не сідз — кыдз, не (эз) сӧмын — но и, не сы мында — мыйта, кодъяс век артмӧны кык юкӧнысь. Тайӧ кывйитӧдъяс отсӧгнас йитчысь кык синтаксис единицаыс орччӧдсьӧны ӧта-мӧдыскӧд, ӧткодявсьӧны кутшӧмкӧ отношение серти: Шондіыс кӧть и шонтӧ, но абу нин гожся кодь мелі (С. Раевский), Кӧть и страк вӧлі бӧр локны карӧ, но тшыглун век жӧ тшӧктіс сылы (Латкинлы) матыстчыны гортладор (Г. Фёдоров), Талун кӧть и рытыс мича, гожӧмын кодь шоныд, но век жӧ воис ар (С. Раевский), Кӧть сійӧ и зілис кутны асьсӧ збодера, но тайӧ сылӧн эз артмы (И. Изъюров), Кӧть ручлӧн и нырыс ёсь, а дуксӧ кылӧ ылысянь (И. Коданёв), Кӧть вӧлі водз асыв на, а автобусын тырыс йӧз (И. Коданёв), Вӧтыс кутшӧм кӧть эз вӧв шуштӧм, а вемӧсӧн сё пӧв вӧлӧма лёкджык на. . . (Г. Фёдоров), Сцена вылын йӧктісны нин нывкаяс. Дарӧм посниӧсь, а тырмӧ тай сямныс (И. Коданёв), Дарӧм тай ичӧтик лэбач, а мындӧм мичлун кутӧ ас пытшкас (И. Коданёв), — Тӧв кежлӧ запас вӧчӧ. Дарӧм ичӧтик, а сюсь (визяорда) (И. Коданёв), Кутіс шливгыны шоныд зэр, кисьтіс ведраысь моз. Сэсся кымӧръяс кыдзи локтісны, сідзи и мунісны водзӧ (С. Раевский), — Некытчӧ! — скӧра мурӧстас Ӧльӧксан и весиг оз видзӧдлы шмонитысь челядь вылӧ, кыдзи мыччысьлас, сідзи и вошӧ (И. Коданёв), Но Миш Педьӧ кыдзи кольлі пидзӧсчаня, сідз на и сулаліс крест бердас чужӧмнас топӧдчӧмӧн (Б. Шахов), Мед прӧститас Лиза, но Домнаӧн чужтылӧм сьӧд синма пиыс — Филипп жӧ — дзормӧдіс нелямын вит арӧса Филипп Максимовичлысь эз сӧмын юрсисӧ, но и сьӧлӧмсӧ (В. Напалков), Быдӧн корсис аслыс бурджык места, мед эськӧ позис не сӧмын пукавны, но и нёровтчылыны, вугралыштны кузь туй мунігӧн (Г. Фёдоров), Татшӧмнас мортсӧ не сӧмын найӧ (зонъяс), но и сиктсаяс пӧвстысь некод и некор на эз аддзывлыны (А. Попов), Тайӧ лэбачьясыс (пыстаяс) кужӧны не сӧмын лӧсьыда сьывны, но и радейтны коми йӧз моз зарава юны (И. Коданёв).

д) Содтанаясӧн лоӧны да и, дай, сідзжӧ, а сідзжӧ, а то и, да и то кывйитӧдъяс. Тайӧ ӧтчыд шусяна кывйитӧдъяс. Найӧ петкӧдлӧны кык синтаксис единица костын сэтшӧм йитӧд, кор мӧдыс содтӧ воддзасӧ, паськӧдӧ, стӧчмӧдӧ воддзаыслысь содержаниесӧ, индӧ результат вылӧ. Йӧз кост сёрниын да серпаса гижӧдъясын содтана кывйитӧдъяс пиысь медъёна вӧдитчӧны да и да дай кывйитӧдъясӧн. Примеръяс: Поводдяыс мича, да и лымйыс абу на джуджыд (С. Раевский), Кымӧръяс талун абу кызӧсь, да и на пӧвстын костъяс эмӧсь, но некыдз оз вермы петны шондіыс. . . (С. Раевский), Эз нин сійӧ (Тшаков) этша лёксӧ вӧчлы сылы дай мукӧдлы (И. Изъюров), Бара колӧ мыркӧдчыны, лунсӧ дай югыд войсӧ на босьтны, мый верман, мед карта улыд тӧвнас оз тыртӧммы, ӧти баксысьӧн да гӧрдлысьӧн кӧть мед коли жӧ сэтчӧ (Г. Юшков), Дерт, йӧзад лоӧ делӧ дай гажтӧм (Г. Фёдоров), . . . Гортӧ полі локны, дай яндзим (В. Власов), Ӧні ме важӧн ог пукавлы сэні вугыр шатинӧн, дай кыйнысӧ лои нинӧм (П. Липин), Посньыд ёкыш, дай сійӧ на ӧтка-ӧтка, гыдъясьліс ботанас (Г. Юшков). Да и да дай кывйитӧдъяс отсалӧны петкӧдлыны керӧмъяслысь, овланторъяслысь ӧта-мӧд бӧрся мунӧмсӧ, результатсӧ: Шуис тадз, пуксис вӧв вылӧ да и воши пуяс костӧ (М. Игнатов), Босьтіс да и аддзис (М. Игнатов), Мунім-мунім да и воим ю дорӧ, нимыс вунӧма нин, Тимсерӧн ли, Висерӧн ли, буракӧ, шуӧны вӧлі (М. Игнатов), Тэчис додь тырыс кражъяс дай мӧдіс нин гортас (Н. Куратова), — А ме быгыльтча паччӧр вывсьыд дай дойма, — шуа ме (Н. Куратова), Колпаковский кывзас сылысь устнӧй отчёт, юасяс, вермас лоны, буриндза зудъялас нюжмасьӧмсьыс дай бӧр лэдзас (Г. Фёдоров),

Сідзжӧ, а сідзжӧ содтана кывйитӧдъяс оз ков сорлавны сідз урчитана нимвежтаскӧд да жӧ торйӧдана кывторкӧд. Найӧ торъялӧны контекстын. Примеръяс: — Чолӧмала тіянӧс, курсант Оверин. Сиа выль вермӧмъяс боевӧй да политическӧй дасьтысьӧмын, а сідзжӧ и личнӧй олӧмын (В. Тимин), Размановлы сідз (нимвежтас) жӧ (кывтор) кажитчис интереснӧйӧн тайӧ юалӧмыс, но чӧв оліс, некутшӧм воча кыв юрас эз чуж (С. Морозов).

Содтана вежӧртасыс вермас сьӧктаммыны мӧд вежӧртасӧн либӧ вежӧртас рӧмӧн. Пример пыдди: а то и кывйитӧдлысь содтана вежӧртассӧ сьӧктӧдӧ уступительнӧй вежӧртас: Батьӧ миян ёна радейтліс ассьыс крепыдик, визув нывкаяссӧ и пыр новлӧдліс сьӧрсьыс то ӧтиӧс, то мӧдӧс, а то и став аравасӧ аскӧдыс босьтас (Н. Куратова), Сідзкӧ, бара во кольӧ весь, нинӧм тӧдмавтӧг, а то и кык (М. Игнатов).

Содтана вежӧртасанас вермӧны лоны нӧшта мукӧд вежӧртаса сочинительнӧй кывйитӧдъяс. Медсясӧ ӧтвывтана и да да паныд сувтӧдана а кывйитӧдъяс; мукӧдыс шочджыка. Примеръяс: — Мӧвпыштлӧй, кӧні на сулалӧ враг, и тырмымӧн. Миян могным отсавны фронтлы (Г. Юшков), Дум вылӧ усьлі, и эз ӧтчыдысь, боевӧй ёртӧй: кӧнкӧ улын, кымӧръяс сайын, сылӧн чужан муыс, кытчӧ бӧрсӧ эз во (В. Тимин), Питирим ёна томджык Степан Фёдорович серти, комын сайӧ сылы, и мыгӧрнас тӧдчымӧн ичӧтджык (И. Торопов), Сикт лӧсьӧдчис пасйыны Великӧй Октябрь праздник. И школа тшӧтш (А. Лыюров), Бипур дорын чай юигӧн, да ещӧ тӧвся рытын, челядь варовмисны, ӧта-мӧд вежмӧныс быдӧн зільӧ висьтавны мыйкӧ аддзывлӧмтор либӧ кывлӧмтор (С. Раевский), Татшӧминъясас миян пурным прамӧя люкавлӧ берегдорса пожӧмъяссӧ, ружтіг-краджгигтыр утюжитӧ вужляӧсь кыркӧтшъяссӧ, а мукӧддырйиыс и зільӧ вомӧнасьны (И. Торопов), Менам кык лун нин веськыд кок пыдӧсӧй лудіс, а тайӧ туй водзвылын (В. Тимин), Петіс (Оля), гашкӧ, гуляйтны, либӧ магазинӧ! (М. Игнатов), Гожӧмнас югыдвиж дзоридзыс вошӧ, сыысь артмӧ небыдик гӧн шар, либӧ гӧнаюр, кыдзи шуӧны сиктын (С. Раевский).

Подчинительнӧй кывйитӧд

Подчинительнӧй кывйитӧдъяс: быттьӧ (быттьӧкӧ, быттьӧкӧнӧсь), да, кор (кодыр), кӧ, кӧть, кыдзи (кыдз), кыдз быттьӧ, кыдз сӧмын, лёка, мед (медым), муртса, мый, мыйла, мыйӧн, пока, ӧдва, сы вӧсна мый, сы понда мый, ыштӧ, ыштӧкӧ да с. в. Подчинительнӧйяс пӧвстын торъялӧны семантическӧй да функциональнӧй либӧ синтаксис кывйитӧдъяс. Семантическӧй кывйитӧдъяслӧн ӧти, стӧч вежӧртас, паныдасьлӧны найӧ кутшӧмкӧ торъя вежӧртаса, ӧти сикас содтӧд сёрникузяын. Татшӧмъяснас, шуам, лоӧны кад вылӧ индысь мыйӧн, пока кывйитӧдъяс либӧ сы вӧсна мый, сы понда мый, лёка кывйитӧдъяс, кодъяс кутӧны сӧмын помка вежӧртас. Синтаксис кывйитӧдъяслӧн стӧч вежӧртасыс абу, паныдасьлӧны найӧ уна сикас вежӧртаса содтӧд сёрникузяясын. Татшӧмъясӧн лоӧны мый, кыдз (кыдзи), быттьӧ, мед (медым) да мукӧд подчинительнӧй кывйитӧдъяс.

Подчинительнӧй кывйитӧдъяс петкӧдлӧны татшӧм смыслӧвӧй йитӧдъяс: када, помка, условнӧй, уступительнӧй, ӧткодялан, мога, изъяснительнӧй.

а) Када вежӧртас петкӧдлӧны мыйӧн, мыйӧн сӧмын, пока семантическӧй да да, кыдз, кыдз сӧмын синтаксис кывйитӧдъяс. Примеръяс пыдди: Но сайкалыштӧм бӧрын, мыйӧн гӧгӧрвоис ассьыс ылалӧмсӧ, сійӧ чорыдакодь ёрччыштіс, лэптіс киас шамыртӧм бедь да лыйис повзьӧдчысь сизьлы (Г. Фёдоров), Тайӧ пыр ӧткодь шумыс, кӧлесаяслӧн шлопкӧдчӧм шы да валӧн ызгӧмыс унмовсьӧдісны мудзӧм нылӧс дзик пыр жӧ, мыйӧн сійӧ сьӧктаммӧм юрсӧ пуктіс нопторйыс вылӧ (Г. Фёдоров), Сиктса том йӧз тулыссянь, мыйӧн сӧмын сылас лым да косьмас эжа, шонді лэччӧмсянь да асъя кыа ӧзйытӧдз тані коллявлісны гажа рытъяс (И. Изъюров), Пока зарядка вӧчан да мыссян-пасьтасян, кадыс и кольӧ (Н. Куратова), — Вай, Петрович, пуксьы ӧдйӧджык да мӧдӧдчам, пока югыд (С. Раевский), Магазинад пыран да, синмыд паськалӧ: чегӧны полкаясыс эмбурсьыс (Н. Куратова), Рытъя войнас, еджговмис енэжыс да, энь сюзь петіс ортсӧ горссьыс, тапикасьыштіс джадж: дорышӧдыс, шенасьыштіс бордъяснас (Г. Юшков), Тайӧс Микулай талун асыв чеччӧмӧн тшӧтш и вежӧртіс, аддзис ӧшинь пырыс едждд’м ывласӧ да (Г. Юшков).

б) Помка кывйитӧдъясӧн лоӧны сы вӧсна мый, сы понда мый, сійӧн мый, лёка, мыйла семантическӧй да да, мый, мед(медым) синтаксис кывйитӧдъяс.

Бӧръя кадӧ сложноподчинённӧй тэчасъясын помка йитӧдъясыс тшӧкыда петкӧдлыссьӧны сы вӧсна мый, сы понда мый кывйитӧдъясӧн, кодъясӧн вӧдитчӧны медсясӧ художествоа, научнӧй да публицистическӧй гижӧдъясын. Тайӧ сёрӧн артмӧм кывйитӧдъяс. Примеръяс пыдди: Ваньӧ копыртчис, вешталыштіс топыд нитшсӧ — сэтшӧм жӧ еджыд коз под, гашкӧ, сӧмын дженьыдджык ӧнтаяяслӧн серти, буракӧ, сы вӧсна мый ачыс тані, еджыд ялаыс, дженьыдджык (И. Торопов), Бадь увъяс швичйӧдлӧны сапӧгъясӧ, киясӧ, морӧсӧ, сӧмын чужӧмӧдз оз судзны, сы вӧсна мый найӧ меысь ичӧтджыкӧсь (М. Игнатов), Медводдзаысь коркӧ, тыдалӧ, сувтлысьӧма кок йылӧ, сы вӧсна мый ӧні ветла (М. Игнатов).

Йӧз кост сёрниысь позьӧ казявны лёка кывйитӧдӧн вӧдитчӧм. Тайӧ важ коми подчинительнӧй кывйитӧд; сійӧс позьӧ паныдавны фольклор гижӧдъясысь. Примеръяс пыдди: — Ме тэ сайӧ ог мун, ог мун, Лёка тэнад керкаыд вевттӧм, — Ме тэ сайӧ ог мун, ог мун, Лёка тэнад джоджыд плакатӧм, — Ме тэ сайӧ ог мун, ог мун, Лёка тэнад ведраыд пыдӧстӧм, ведраыд пыдӧстӧм, — Ме тэ сайӧ ог мун, ог мун, Лёка тэнад карнаныд тшупӧдтӧм (фольклор). Сӧмын помка вежӧртас жӧ вермӧ кутны мыйла кывйитӧд, коді артмӧма сёрӧн нин да кодӧн ӧтмоза вӧдитчӧны йӧз кост сёрниын да серпаса гижӧдъясын: Гашкӧ, сійӧн сьӧлӧм доймӧ, Морӧс пытшкысь гажлун ямӧ, Мыйла нывка менӧ, зонмӧс, оз нин радейт тувсовъя моз (А. Размыслов).

Помка йитӧдъяссӧ сідзжӧ тшӧкыда вермӧны петкӧдлыны уна вежӧртаса да, мый, мед, медым синтаксис кывйитӧдъяс: Ачыс Заварин карса, пыравлӧма велӧдчыны Вӧлӧгдаса духовнӧй семинарияӧ, философскӧй классӧ, но абу ӧшйӧма, вӧтлӧмаӧсь, эз вӧв ен нога дума да (Г. Фёдоров), Ывлаыс шоныд да, уна паськӧм эз лӧсьӧдчы сійӧ босьтны (Г. Фёдоров), Туйсӧ толтӧма да, ёна и ковмис собавны да зырйӧн туй писькӧдны (Н. Куратова), — Солыд ӧні абу да, черитӧ лоӧ косьтыштавны (Г. Фёдоров), Нимкодясисны кыркӧтшын козъяс, Мый тэ мича, а ме сэтшӧм том, Мый зэв полігтыр льӧм дзоридз розйӧн Тэнад юр весьтысь повзьӧдла пом (А. Ванеев), . . . и бара на нимкодьыс босьтліс, мый татшӧм лӧсьыда сылӧн лӧсйывсьӧма мича кыз керъяссӧ, кымын во нин колис, а тӧвйыны петтӧдз со мыськисны-вуштыштісны стенсӧ да бара на выль моз нюмъявны-ворсны мӧдіс сирӧд пожӧмыслӧн сӧнъяснас и югыднас (И. Торопов), Васька муніс будка дінас да сувтӧдчис мышкӧн, мед оз чайтны кыйялӧмӧн (Г. Юшков), Миян батьӧлӧн вӧлі кыз книга, ыджыд вок сійӧс джадж пельӧсын видзис, мед ми ог косявлӧй (В. Лыткин), Виктор писькӧдчис кӧръяс костӧд ньӧжйӧ, медым не повзьӧдны (Е. Рочев).

в) Условнӧй кывйитӧдъясӧн лоӧны кӧ семантическӧй да кор синтаксис кывйитӧдъяс. Условнӧй йитӧдъяссӧ петкӧдлігӧн медыджыд пайыс усьӧ важ подчинительнӧй кӧ кывйитӧдлы. Примеръяс: Чайковскийлӧн правительство быдӧнӧс вердас и пасьтӧдас, лоас кӧ шыбитӧма тайӧ властьсӧ (Г. Фёдоров), Йӧраясӧс чайтіс Васька: найӧ ӧд туй вылад петавлӧныджык, довгӧны тэрмасьтӧг, нинӧмысь кӧ повнысӧ (Г. Юшков), А сэні и ар нин. Вӧр керкаыд, гашкӧ, тӧв шӧрсяньыс видзӧдлытӧм, чӧсъясыд киссьӧмаӧсь, плакаясыс вежӧм виччысьӧны. Бара уськӧдчылан, морт туйӧ кӧ асьтӧ пуктан (Г. Юшков). Быттьӧ либӧ эськӧ кывторъяскӧд тэчасын кӧ кывйитӧд петкӧдлӧ условиесӧ кӧсъянаӧн, чайтанаӧн, коланаӧн: Егор эськӧ сідзи и вӧчис, кыйдӧсыс кӧ быттьӧ эрдын вӧлі (Н. Куратова).

Условнӧй йитӧд вермӧ петкӧдлыссьыны кор кывйитӧдӧн, сэки условнӧй вежӧртасыс сьӧктаммӧ када вежӧртасӧн. Када вежӧртасыс условностьсӧ весиг чинтӧ. Примеръяс: И быть ӧдйӧ котрав, кор эм сылӧн врагъяс: кӧин, вӧркань, сан (И. Коданёв), Бӧрыннас нин юавлі Степанлысь, мися, мыйла меӧ тшукин, да быть пӧ ӧд тшук, кор тэ вӧлі торъялан ныв чукӧрас, быттьӧкӧ мӧд муысь (Г. Юшков).

г) Уступительнӧй вежӧртасаӧн лоӧ кӧть кывйитӧд. Примеръяс: Уджалӧ сійӧ (Фукс) дӧрӧм кежсьыс, кӧть ывлаас и вель ыркыд (М. Игнатов), Менам век на эз дӧбнитлы, а сійӧ, кӧть сӧмын на воис, лэптіс нин ыджыдкодь сынпи (С. Раевский). Кӧть уступительнӧй кывйитӧдкӧд вермӧны лоны и да эськӧ кывторъяс, кодъяс кывйитӧдыслы сетӧны содтӧд торйӧдан вежӧртас: Кокньыдика узис, кӧть и сёрӧн нин лои водӧма (В. Ширяев), А со кыдз вӧлі делӧыс, кӧть и Калиса павкӧдіс верӧссӧ томдырся олӧм-вылӧмсӧ казьтылӧмысь и (В. Безносиков), Кӧть и коланлуныс абу, пӧшти быд керка йӧрын лявзӧны-увтчӧны пинчеръяс да пойнтеръяс, почтальонлысь сумканысӧ кватлалӧны кузь пиньяса таксаяс да пель пӧла дворняжкаяс (В. Безносиков), И чери кыйӧмыс лои ёна гажаджыкӧн, кӧть эськӧ омӧля шедіс, кӧть эськӧ унджыкысьсӧ кушӧн лэптылісны кӧвтымсӧ (И. Торопов).

д) Ӧткодялан йитӧдъяс петкӧдлысь кывйитӧдъясӧн лоӧны: быттьӧ (быттьӧкӧ, быттьӧкӧнӧсь), ыштӧкӧ, кыдз, кыдз быттьӧ. Примеръяс: Тайӧ кадӧ рытъя да асъя кыаяс оз и янсӧдчывны ӧта-мӧдыскӧд, быттьӧ кык чой видзӧдчӧны-любуйтчӧны ӧта-мӧд выланыс (Г. Фёдоров), А сідзсӧ оз кажитчы Васькалы моньыс. «Мед, кутшӧм эм», — такӧдіс нин эськӧ асьсӧ, но эз дай тіркмунліс вывтырнас, ыштӧкӧ кодзувкот ветлӧдліс дӧрӧм увтіыс (Г. Юшков).

е) Мога вежӧртас петкӧдлысьясӧн овлӧны мед, медым синтаксис кывйитӧдъяс: Клавдюк кольччис муас кывзысьны, мед некод найӧс эз су, а Домна кутіс гусьӧникӧн кайны ньывкӧса тэчӧм пес чипас вылӧ, матыстчис занавескаа шӧр ӧшинь дорӧ да ляскысис чужӧмнас стеклӧ бердӧ (Г. Фёдоров), Оз ков ыджыд юр, мед гӧгӧрвоны, мыйта лёк сійӧ вӧчис (Г. Юшков), А аскинас, рытладорыс, бара лэччылам сэтчӧ, мед кывтысь паракодсӧ суны (Г. Юшков), Локтіс нянь идралан кад да колӧ вӧлі чукӧртны общественнӧй амбарӧ став лишалысь няньсӧ, медым сэсся юклыны быдӧнлы ичӧтикаӧн (Г. Фёдоров), Империалистическӧй кӧзяеваыс отсӧгӧн да налӧн тшӧктӧм кузя 1925-ӧд воын Латкин пӧрйӧдлӧмӧн кыдзкӧ бӧр локтіс Сӧветскӧй Россияӧ, медым выльысь заводитны пакӧститчыны (Г. Фёдоров).

ж) Изъяснительнӧй йитӧд петкӧдлысьясӧн лоӧны мый, мед (медым), быттьӧ (быттьӧкӧ, быттьӧкӧнӧсь), кыдзи (кыдз), ыштӧ синтаксис кывйитӧдъяс. Изъяснительнӧй вежӧртаса кывйитӧдъяс пиысь ӧнія коми кывйын медъёна бергалӧны мый, кыдз (кыдзи), мед (медым) кывйитӧдъяс: Ме бура тӧда, мый быд пӧлӧс мичлун чужтӧ мортлысь бурлун, мелілун (С. Раевский), Унатор сэтысь аддзылан и кывлан, мый весиг думыштнытӧ он куж гортад олігӧн (Г. Фёдоров), Коді вӧлі Космортовкӧд локтысь нывбабаыс — Домна эз тӧд, кӧть эськӧ кажитчис аслыс, быттьӧ коркӧ кӧнкӧ сійӧ вуджӧртліс син водзтіыс (Г. Фёдоров), Висьтавлӧны, быттьӧкӧнӧсь Максимлӧн батьыс, Джыдж Ёгор, овмӧдчылӧма корӧм вылын (И. Изъюров), Силантий пӧль зэв ёна кӧсйӧ, медым сылӧн внукыс водзӧ нуӧдіс сылысь уджсӧ, сы моз жӧ тӧдмаліс ывла вылын лоӧмторъяс йылысь (И. Коданёв), Сэсся заводитіс сьывны смуглянка-молдаванка йылысь, и ачыс эз и тӧдлы, кыдз кутіс йӧктыны (Н. Куратова), Ӧні зэв нин бура аддзис, кыдзи насянь километр кык сайті мунісны куим дадюв (И. Коданёв), Но артмас кӧ вӧйтӧмыд, регыд и кылан кинад, кыдзи ен чери зутшкас сырпад да пессьыны кутас, сэсся мӧд сэтшӧм вынӧн жӧ зутшкас (Г. Юшков). Ыштӧ кывйитӧд лоӧ синонимӧн мый кывйитӧдлы, но вӧдитчӧны тайӧ кывйитӧднас шоча. Примеръяс: Нянь колӧ! А няньсӧ буретш оз вай Сӧветыд, зэв эськӧ гӧль дор сулалысьӧн висьтасьӧ да. Быттьӧ оз аддзы, ыштӧ кач сёйӧны да пыкталӧны йӧзыс (Г. Юшков), Он мортыд чайтлы, ыштӧ сэтӧн овны кутан да сэтшӧмтӧ удж уджавны (Г. Юшков).

Подчинительнӧй кывйитӧдъяс кындзи сложноподчинённӧй сёрникузяын содтӧд юкӧныс сюрӧсаыскӧд вермӧ йитчыны кывйитӧд кывъяс отсӧгӧн. Кывйитӧд кывъясыс — асшӧр кывъяс: нимвежтасъяс да урчитанъяс. Тшӧкыдджыка татшӧмъяснас овлӧны коді, кутшӧм, мый, мыйла, кор, кӧні, кыдзи, кытысь да с. в. кывъяс. Примеръяс пыдди: Тӧлыс мукӧддырйи пугыртліс пукалысьяслы чужӧманыс тшынсӧ, коді вӧлі курыд, но кыдзкӧ аслысног чӧскыд кӧра (Г. Фёдоров), Поезд, кодӧн Домна мӧдӧдчис Петроградысь гортладорӧ, муніс зэв ньӧжйӧ (Г. Фёдоров), Тасянь, ю вывсянь, сійӧ кажитчис зэв гажаӧн, буретш сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн мукӧддырйи вӧлі вӧтнас петкӧдчывлӧ (Г. Фёдоров), Мукӧддырйи, кодыр кӧнкӧ матіын ёнджыка пӧльыштӧм тӧвруысь дзуртыштліс пу либӧ трачмунліс ув, морт черӧбтыліс, сюся кывзысьліс, нюжӧдчӧмӧн бергӧдліс юрсӧ (Г. Фёдоров).

Кывйитӧд кывъяс подчинительнӧй кывйитӧдъясысь торъялӧны сійӧн, мый содтӧд сёрникузясӧ сюрӧса дінас йитӧмысь ӧтдор найӧ индӧны сюрӧса сёрникузяыслӧн кутшӧмкӧ кыв вылӧ да вежӧны тайӧ кывсӧ содтӧд сёрникузяас. Такӧд тшӧтш кывйитӧд кывъясыс петкӧдлӧны содтӧд сёрникузяыслысь сюрӧса дінас йитӧдсӧ да лоӧны сёрникузяса членӧн.