Ӧшмӧс:
Карманова А.Н. Морфология мӧд юкӧн (кадакыв формаяс, кадакывберд, состояние кывъяс). Велӧдчан небӧг. Сыктывкар 1998
Кадакывберд (наречие)
Кадакывбердъяс — тайӧ вежӧртас да синтаксическӧй признакъяс сертиыс асшӧр вежласьтӧм торъякывъяс, кодъяс тӧдчӧдӧны действиелысь мунанногсӧ, условиеяссӧ; предмет признаклысь, состояниелысь петкӧдчанногсӧ да та вӧсна йитчӧны-примыкайтӧны кадакыв да сыысь артмӧм формаяскӧд, эмакывбердкӧд и сёрникузяын лоӧны обстоятельствоӧн. Чиршӧдлӧм бӧрад Серкоыс гежӧда петкӧдчыліс. Аддзылан ордымсӧ, дышиника чӧвталӧ кокъяссӧ, а кытӧн-мый вошласьӧ, юӧр оз сетлы (Г.Ю.). Пелысьлысь алӧйгӧрд розъяс гылӧдіс зэв лэчыд тӧв (С. Попов). Комияс олам ми вӧрын. Пармаын, веж яла ягын. Сьӧкыд зэв сӧдз шонді битӧг (В.Л.).
Кадакывберд терминыс тӧдчӧдӧ тайӧ кывсикасыслысь медсясӧ кадакывкӧд йитчӧмсӧ, кыдзи и наречие нимыс, кодлӧн торъялӧ “глагол” вежӧртаса речь кыввуж (важ роч грамматикаясын рѣчь). Латинскӧйӧн наречиеыс adverbium артмӧма “глагол” вежӧртаса verbum да “при” вежӧртаса ad- приставкаысь. Комиӧн – “кадакывбердса” сідзкӧ.
Кадакывбердъяс йитчӧны кыдз вежласян формаа, сідзи и вежласьтӧм формаа кадакывъяскӧд.
1. Кокниа лолыштчис (морттӧм кадакыв) Васькалӧн и сыысь, мый татшӧм шудаа бергӧдчис сылы Коктӧм Кӧсьталӧн тӧрытъя ылӧдчӧмысь 2. Миянлы овны (инфинитив) колӧ кыдзкӧ да мыйкӧ, а сылы (Пиок Витеньлы) асланьыс унджык курыштны (инфинитив), чиркны ӧтарӧ ми воксӧ. 3. Виччысисны кынмалӧм, а бара на вежон дорвыв зэрис. 4. Лов тырӧмысла Коля дыр мыкталіс: кӧсйӧ мыйкӧ и оз вермы ӧтпырйӧ висьтавны. 5) Кыза нин эжмӧм (причастие) да тӧзь турунӧн тырӧм пос вывті Прокӧ Васька вуджис шор мӧдарӧ, лым ваӧн паськыда вайӧм (причастие) лым вывті небыда кыпӧдчис яг сибыдӧ. 6) Аскинас, та вевсӧн бурджыка лӧсьӧдчӧмӧн (деепричастие) и кайис рынышъяс дорӧ (Васька) (Г.Ю.).
Кадакывкӧд йитчысь наречиеяс петкӧдлӧны действие мунанінсӧ, действие мунан кадсӧ, мунанногсӧ, действиелысь мерасӧ, помкасӧ. Кадакывбердъяс йитчӧны качественнӧй эмакывбердъяскӧд, сэк найӧ петкӧдлӧны качестволысь вылыс тшупӧдсӧ. Ӧти туланыс ёна нин ыджыд да мича вӧлі (Г.Ю.). Би югӧр улын, сьӧкыда ӧшйӧм пемыдас, ыджыд козъяслӧн мыгӧръясыс торйӧн нин гырысьӧн да зумышӧн кажитчӧны (И.Т.). Состояние нима кадакывбердса наречиеяс тӧдчӧдӧны состояниелысь петкӧдчанногсӧ: И мед эз ло дзикӧдз гажтӧм му вылын, ас пыддиыс (шонді) ыстіс енэжлӧн пемдӧм йиркӧ тӧлысьлысь быгалӧм дора чӧлӧсӧс да лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувъясӧс (И.Т.). Сап пемыд. Гыяслӧн тышкасьӧм кылӧ; Найӧ оз аддзыны аслыныс ин (В.Л.).
Кадакывберд оз тшӧкыда, но век жӧ овлӧ сказуемӧйӧн. Сэки сійӧ ладмӧдчӧ подлежащӧй пыдди мунысь кывйыскӧд лыд форманас: Ёртъясӧй, кӧнӧсь нӧ ті?.. Ылынӧсь … Мукӧдыс гуын нин пыдын … Торъялім, разалім ми (В.Л.). Дерт, казявтӧг эз ов (Ӧньӧ), мый пӧткаыс таво таті бура олӧ, вотӧсыс таво эськӧ и эз ёна уна артмы, но пӧткаыслы сёймӧныс вӧлі и ӧні эм (И.Т.).
Кадакывбердъяс вермӧны артмӧдны наречнӧй кывтэчасъяс. Сэки наречиеыс мунӧ сюрӧса кыв пыддиыс и веськӧдлӧ косвеннӧй падежа нима кывсикасъясӧн: миянысь водзын, ставсьыс лӧсьыда, кымӧръясысь вылӧджык, юсянь зэв ылын. Кӧть и абу матын сылы (Иллялы) мӧд районсяньыс весьтасавны, вӧръяс пырыс, буракӧ, Ӧньӧлӧн сиктсянь серти ылынджык на лоӧ (И.Т.).
Кыдзи кывсикас наречие коми кывйын абу на зэв важся грамматическӧй категория. Сійӧ чужис мукӧд категорияа кывъясысь, асшӧр кывсикасъяс пытшкын. Медуна кадакывберд лоис эмакывъяс подув вылын. Эмакывъясыс ӧткымын формаын воштісны “предмет” вежӧртассӧ, босьтісны “наречнӧй” вежӧртас — адвербиализуйтчисны. Тшӧкыда наречиеӧ вуджӧны эмакывъяс, кодъяс петкӧдлӧны лыд, кад, помка, ин. Татшӧм кывъясыс оз нин вермыны босьтны ас бердас определяйтан кывъяс.
Артманног сертиыс кадакывбердъяссӧ позьӧ юкны кык чукӧр вылӧ: а) нима кывсикасъяслӧн “кынмӧм” падеж формаясысь артмӧмаяс; б) мукӧд кывсикасъясысь суффиксъяс отсӧгӧн артмӧмаяс;
Торйӧн видлалам воддза группаас пырысь кадакывбердъяссӧ, тӧдчӧдам эмакывъяслысь, лыдакывъяслысь, нимвежтасъяслысь наречиеӧ вуджӧмсӧ, тайӧ лоӧмторйыслысь помкасӧ.
1. Уна кадакывбердлӧн кыввужйыс воштӧма либӧ вежӧма вежӧртассӧ: подӧн, пуксӧн, вомӧн, матын. Тайӧ формаяссӧ оз нин позь лыддьыны падежа категорияӧн: подӧн наречиелӧн под – кыввужйыс вӧлӧма “кок” вежӧртаса. Сійӧ тӧдчӧ киа-подъя, пода «скӧт» кывъяс серти. Керанторъя падежын сійӧ “кынмӧма” вежӧртассӧ вежӧма. Босьтам ӧдйӧн кыв, кодлӧн ӧд – кыввужйыс вӧлі “жар, пӧсь” вежӧртаса, кыдзи ӧдъя (пывсян) кывйын, но сійӧ босьтіс “темп” вежӧртас и керанторъя падежын вуджис кадакывберд категорияӧ. -Ӧн суффиксыслӧн вежсис жӧ функцияыс — лоис кадакывберд артмӧдысь суффиксӧн, кыдзи и пуксӧн, водсӧн, надзӧн кывъясын, кодъяс лоисны пукса, надз, водса эмакывбердъяслӧн керанторъя падеж “кынмӧм” формаысь. Ортсын наречие артмӧма ина падежа орд “бок” вежӧртаса кывйысь.
2. “Кынмӧм” падеж формаыс мӧд звукӧвӧй пертасын мӧдіс паныдасьлыны: татӧн, сэтӧн, кытӧн (орччӧдӧй ывлаын, рытын и с.в.).
3. Падеж формаыс мӧд вежӧртас босьтіс, эз сэтшӧмӧс, кутшӧмын векджык паныдасьлӧ: тшыглы кувны, гӧрдӧдз ниртны, торйӧн овны, дышла эновтчыны, нимкодьла вом паськӧдны.
Могман, сетан, воан, керанторъя падежъяслӧн петкӧдчӧ помка, мера, действие мунанног вежӧртас.
4. Суффиксъясыс важмӧмаӧсь: кыдз кадакывберд, например, артмӧма юалан кы- нимвежтасысь -дз суффиксӧн, ср. мар. – -зэ: кузе, венг. -gy (дь): hogy ‘кыдз’ (КЭСК,150); кымынь кывйын торъялӧ кым “мыйлӧнкӧ вылысыс” вежӧртасын да -ынь ина падеж суффикс (КЭСК, 152); дыра: мыйкӧ дыра < дыр + -а вошӧм падежлӧн суффикс (КЭСК, 98); кӧн кадакывберд кывдінын торйӧдӧны кӧ- юалан нимвежтас да н- ина падежа суффикс (КЭСК, 141); аски, асылки кывъясын тыдовтчӧ ӧтувъя ас- юкӧн да к- финн-угор локативлӧн колясыс (КЭСК, 34); сэки наречиеын сэ- лоӧ индана нимвежтасӧн, (ср. сэтӧн), а -к- локативлӧн колясыс (ӧнія пыран падежлӧн).
5. Нима кывсикасъяс кывдінысь усис суффикс, и кыввужйыс босьтіс “наречнӧй” вежӧртас: сідз, зэв кадакывберд лоӧма зэлыд эмакывбердысь (КЭСК, 108), а тшӧтш – тшӧтшкӧс эмакывбердысь (КЭСК, 290).
6. Кык кыв ӧтлаасьӧны, сы вӧсна мый кодыскӧ мӧд видын петкӧдчӧ, оз сэтшӧмын, кутшӧмын овлӧ торйӧнсӧ: кодыр < юалан кыв код + дыр ‘кад’ вежӧртасын (КЭСК, 127); ӧнтай < ӧні + тай ‘чуть’ вежӧртасын, а ӧтлаынсӧ, сідзкӧ ‘чуть ӧні, сӧмын на ӧні’ (КЭСК, 217). Сідзкӧ, кадакывберд категорияӧ вуджигас нима кывсикасъясыс медводз ӧтдортчӧны вежӧртас сертиыс, водзӧ найӧ дугдӧны артмӧдавны нима кывсикасъяслы лӧсялан формасӧ, воштӧны грамматическӧй категорияяссӧ, вежсьӧны налӧн и синтаксическӧй категорияясыс.
Татшӧм ногӧн кадакывбердъясыс сӧвмисны эз сӧмын нима кывсикасъясысь, но и нимвежтасъясысь. Найӧ нимвежтасъяс моз жӧ оз нимтыны действиелысь признакъяссӧ да сылысь мунан условиеяссӧ, а сӧмын индӧны на вылӧ. Чужисны зэв нин важӧн. Унаӧн на пиысь воштісны этимологиясӧ, морфемаяскостса йитвежыс торксис, вушйис: сэк, сідз, кор и с.в.
Местоименнӧй кадакывбердъяссӧ позьӧ торйӧдны чукӧръясӧ нимвежтасъяслӧн разряд сертиыс:
а) юаланаяс: кытысь, кыдз, кыдзикӧн, кытчӧ, кор. Ставныслы налы лӧсялӧ *к- юкӧн, важ юалан кывлӧн вужйыс;
б) соссянаяс: некӧн, некор, некыдз;
в) неопределённӧйяс: коркӧ, корсюрӧ, кытчӧкӧ, кытчӧсюрӧ, кыдзкӧ, кыдзсюрӧ;
г) инданаяс: сэн, сэтчӧ, сэк, сэки, сідзик, татчӧ, тадз, тадзик;
д) определительнӧйяс: быдлаын, быдлаӧ, мукӧдлаын;
е) относительнӧйяс: кор, кыті, кыдзи и с.в.
Тайӧ кадакывбердъясыс мунӧны союзнӧй кыв пыдди сложноподчинённӧй сёрникузяясын: Уна во мысти сӧмын водзӧ югдіс сылы батьыслӧн тунъялӧмыс, кор ачыс нин венӧ воис Онтон Иваныскӧд (Г.Ю.). Друг сійӧ (Райда) став вир-яйнас кыліс, кыдзи мышсяньыс сы вылӧ видзӧдӧ Питирим (И.Т.).
Отглагольнӧй кадакывбердъяс комиын артмӧдӧны оз ыджыд группа. Тайӧ ёнджыкасӧ деепричастие категорияысь ӧтдортчӧм кывъяс, кодъяслысь “действие” вежӧртассӧ веніс “наречнӧй” вежӧртас, кодъяс кутісны воштыны мукӧд кывъясӧн веськӧдлӧмсӧ, кутісны ёнджыка паныдасьлыны зависитысь кывъястӧг и сёрникузя пытшкас кадакывберд инӧ сувтӧдсьӧны. Ёнджыкасӧ наречиелысь качествояссӧ босьтӧны: -ӧмӧн, -мӧн, -тӧг, -тӧдз суффикса деепричастиеяс: А быть кӧ нин ковмас керасьнысӧ, колӧ зэв видзчысьӧмӧн босьтны сэтысь вӧрсӧ. Бӧрйысьӧмӧн пӧрӧдчӧмӧн (И.Т.). Кузь туруна вӧйласьысь подула нюръясӧд собӧ Ӧньӧ, кымын водзӧ, сымын сьӧкыдджыка лэпталӧ кузь гӧленя кӧтіа кокъяссӧ нюрыслӧн шамрасьысь чабыръясысь да шогӧ усьӧмӧн (шогпырысь) быдтор йывсьыс мӧвпалӧ (И.Т.). Сэсся и падъявтӧг (веськыда, стӧча) нин шуӧ аслыс (Ӧньӧ), – мый бара на дзоньталас да. кыті колӧ, лючки выльмӧдас (И.Т.). Майбыр, оз нин ков сы моз, Ӧньӧ моз, жаявтӧдзыд мыш вылад сьӧкыд ноп кыскавны – ӧтарӧсӧ сёян да кӧлуй, а мӧдарӧсӧ мый шедыштас кыйдӧсыс (И.Т.). Питирим ёна томджык Степан Федорович серти, комын сайӧ сылы, и мыгӧрнас тӧдчымӧн ичӧтджык (И.Т.). Тайӧ примеръясас деепричастиеясыс петкӧдлӧны подула действиелысь качествосӧ, степеньсӧ, качестволысь петкӧдчӧмсӧ и воштӧны действие вежӧртассӧ. Унджыкысьсӧ татшӧмыс овлӧ сэтшӧм деепричастиеяскӧд, кодъяслӧн подулас состояние петкӧдлысь кадакыв, а абу активнӧй действие вежӧртаса кадакыв. Быдса вежон чӧж ковмис Ӧньӧлы тадзи вӧчасьӧмӧн да дзоньтасьӧмӧн, лэч сёръяс вылӧ пелысь розъяс ӧшлӧмӧн кытшовтны Чӧс туйсӧ. Тайӧ сёрникузяас торйӧдӧм кывъясыс лоӧны деепричастиеясӧн, найӧ кутӧны действие вежӧртас и йитчӧны оз сӧмын кадакыв-сказуемӧйыскӧд, но и действие вӧчысьыскӧд, логическӧй подлежащӧйыскӧд. Ӧньӧыс кытшовтӧ и вӧчасьӧ, дзоньталӧ, ӧшлӧ. Паныдасьлӧны и причастиеысь артмӧм кадакывбердъяс: 1) … чунь кызаӧдз нин вӧснялӧмаӧсь да оръясяна куснялӧмаӧсь вӧліны сэрапомъясыс, быттьӧкӧ резювӧн и пестысьліс Прокӧ Васька. 2) Кыкнан ноддяыс муртса кылана шпорӧдчисны (Г.Ю.).
Вежӧртас серти кадакывъяс торйӧдӧм
Кадакывбердъяссӧ вежӧртас сертиыс позьӧ торйӧдны кык сикас группаӧ: качественнӧйяс (либӧ определительнӧй) да обстоятельственнӧйяс вылӧ.
Качественнӧй кадакывбердъяс
Татчӧ пырӧны действиелысь, состояниелысь качествосӧ тӧдчӧдысьяс. Найӧ стӧчмӧдӧны, гӧгӧрвоӧдӧны сюрӧса кывсӧ, содтӧд рӧм пыртӧны сійӧ вежӧртасӧ, качество боксянь донъялӧны, уна сикас рӧм тӧдчӧдӧны действиеыслысь, состояниеыслысь. Тайӧ кывъясыс ворсӧны сэтшӧм жӧ роль, кутшӧмӧс эмакывбердъяс эмакывъяс бердын.
Качественнӧйяс чукӧрӧ пырӧны:
1. Нога кадакывбердъяс: бурпӧт уджавны, гусьӧн видзӧдны, чӧла пукавны, а) Понъяс чӧла куйлӧны бисянь жайгысь шоныдын. б) А лючки кисьмӧмыс сійӧ жӧ пувйыслӧн мӧдӧдчис сӧмын сентябрын. в) Некыдз али мый оз позь ӧлӧдны вӧрсӧ татшӧм лёкасӧ жергӧдӧмысь. г) Райда да Питирим шемӧса бергӧдчисны – ёртныс некӧн оз тыдав (И.Т.).
2. Ӧтласа да ӧтка действие петкӧдлысьяс (лыдаяс): кыкысь лыддьыны, ӧтмындаӧн юкны, куимысьӧдз волыны. Артмисны найӧ лыдакывъясысь.
Лыдаяс пытшкас торъялӧны кадакывбердъяс, кодъяс петкӧдлӧны ӧти пӧрйӧ мунан либӧ ӧти мортӧн вӧчӧм действие: ӧтчыд, ӧтпырысь веськавны, ӧткӧн пукавны (овны), ӧткӧн-ӧткӧн локтавны, ӧтарӧ видзӧдлыны. Тайӧ кадакывбердъясыслы лӧсялӧ торйӧдан вежӧртас: Ӧтчыд сійӧ, томджык да йӧйджык дырйиыс на, кольччыліс нин сідзсӧ. Тӧвся Шӧйтысьнас, сы вӧсна мый ыркыд да гӧль вӧлі гожӧмыс (И.Т.).
Ӧтласа действие петкӧдлӧны татшӧмъяс, кыдз ӧттшӧтш, ӧтлаын, кыкӧн, витысь. 1. Ӧтилаад кыйсигӧн, он кӧсйы да верман воча зурасьны. Сэки код тӧдас, мый вермас лоны, кутшӧм Гыма Чардби бара на вермас косьыштны. 2. Мамыскӧд ӧтлаын тӧвйӧм бӧрын унаторйӧ нин удитіс велавны Быдмысь Лов (И.Т.).
– Сідзи, дерт, некод абу лӧсьӧдлӧма и некод абу мыжа! – некыдз эз вермы лӧньны Вӧралысь. – Ставӧн правӧсь … Исус Христос став лёксӧ лӧсьӧдӧма … Яг-Морткӧд ӧтвылысь (И.Т.).
Качественнӧй кадакывбердъяс чукӧрын торъялӧны лыд-мера вежӧртасаяс, кодъяс тӧдчӧдӧны действиесӧ лыд боксянь, вын-ӧд боксянь, а сідзжӧ качествосӧ мера-степень боксянь: унаысь, дзикӧдз, неуна, мыйтакӧ, некымынысь. Ӧтияс на пиысь петкӧдлӧны действие лыдсӧ ылӧсас, оз стӧча урчитӧмӧн: унаысь, этша, некымынысь, неуна, мыйтакӧ: Олӧмад тай не этшаысь овлӧ тадзисӧ: мыйкӧ шуасны тэ дырйи, а лов пытшкӧсад тэнад ыпнитӧ да заводитӧ чискыны-сотчыны … (И.Т.). Но и водзӧсӧ восьлалігӧн гоз-мӧдысь бара на бергӧдчыліс (Ӧньӧ) да син тырнас и лов тырнас нимкодясис бӧрӧ кольысь лӧсьыд-шоныд познас (И.Т.).
Мӧд группа артмӧдӧны стӧч лыд петкӧдлысьяс:
Ӧтчыд, кыкысь, дасысь: 1. И мӧдысь лыйис матӧ воӧм Ӧньӧ повзьӧдчана быглясьысь ыджыд тупыльӧ. 2. Гортланьыс кывтігӧн кыз керйыд куимысь на сибдыліс-вужъясьліс (И.Т.).
Лыдаяс пытшкын торъялӧны:
1. Усилительнӧй рӧма кадакывбердъяс: зэв, торйӧн, дзик, сап, мырд, сӧвсем:
а) Сійӧ жӧ сьӧд сэтӧрлӧн лӧзоват дзоридзыс эськӧ и зэв мичаа сярмунліс-воссьыліс, но пужйыс нярмӧдіс сійӧс.
б) А льӧм дзоридзалігӧн бара, ковтӧг-виччысьтӧг ёна шондӧдліс.
в) Август тӧлысся ыркыд бӧрын Енмыс – дзик нин виччысьтӧг! – сетіс онялана шоныд.
г) Сэсся ыджыд ош вель дыр тӧждысяна да майшасяна исасис (ИЛ.).
2. Действиелысь да качестволысь слаба петкӧдчӧмсӧ тӧдчӧдысьяс: кылыштӧ, ӧдва ловъя, пӧшти дась, неуна кынмыштӧма, муртса вӧрӧ.
а) А сэк кості ми, бурджык, пув вотны веськӧдчылам, а пувйыс муртса на гӧрдӧдыштӧма.
б) А кымӧсыс да нырыс сылӧн (Питиримлӧн) ӧти визь серти мунӧны, ныр тшупӧдыс пӧшти сӧвсем абу; тадзи лӧсйӧм чужӧмаясыд войвылад быттьӧ шочджыка паныдасьлӧны (И.Т.).
Лыда кадакывбердъяс вермӧны петкӧдлыны действиелысь вывті ёна мунӧмсӧ, медвылыс тшупӧдӧдз воӧмсӧ: жаявтӧдз, усьтӧдз, кувтӧдз жалитны, усыр ортӧдз, гӧг вӧрзьытӧдз, сьӧлӧм потмӧн, сьӧлӧм бурмытӧдз, синва петмӧн, лов петтӧдз, весьӧпӧртӧдз. – Дӧзмас ӧд … – падъяліс Питирим. – Дӧбелькиӧдз вермас лӧгасьны … Вермас гортас мунны … (Степан Федорович) (И.Т.).
Качественнӧй кадакывбердъяслы лӧсялӧ:
Ӧткодялан тшупӧда морфологическӧй категория, коді петкӧдлӧ, мый ӧти действиелӧн качествоыс тыдовтчӧ ёнджыка мӧдлӧн серти и артмӧдӧны -джык суффикса формаяс.
а) Пыжсӧ весиг кыскаліс сэтчӧ Васька, медым этшаджык сюри судзласян нокыс, медым ва шӧрсяньыс тшӧтш позис разӧдалыштны.
б) Пуксис (Прокӧ Васька) да сэки нин казяліс, мый вӧрас кызаджык усьӧма пужйыс (Г.Ю.).
в) И кос пескысь гажтӧмчӧм би вочасӧн пыр ёнджыка ырзис, паськыдджыка вӧтліс пемыдсӧ.
г) А сэсся сійӧ (Ӧньӧ) кутіс мӧвпавны сы йылысь, кыдзи эськӧ мӧрччӧданаджыка повзьӧдны да кӧдзӧдны чӧс туй вывсьыс Ыджыд Ошкӧс (И.Т.).
Ӧткодялан формаа кадакывбердсӧ кыкпӧвсталӧмӧн (редупликацияӧн) позьӧ петкӧдлыны действие качестволысь кадысь кадӧ содӧмсӧ: Ёнджыка и ёнджыка пӧльышталіс тӧв нырыс (И.Т.).
Ӧткодялан тшупӧд позьӧ нӧшта петкӧдлыны:
1. Бӧльӧ кывъя аналитическӧй кывтэчасӧн: бӧльӧ дыр, бӧльӧ ылын. Тайӧ вӧлӧма коскӧдзыд зӧридзӧн ӧтмоза эжсьӧм зэв васӧд нюр, и ордымтӧг бӧльӧ унджык вын и кад ковмас воштыны (И.Т.).
2. Мӧд предметлӧн действие качествокӧд орччӧдӧм, коді сувтӧдсьӧ петан падежӧ: гым шыысь гораа, лун тӧлысь меліа, вой тӧлысь лэчыда. – Лешак жӧ эськӧ да! – сьӧласис Степан Федорович. – Вӧвъясысь гораа гымӧдчам-воам да кысь нин! … Позис эськӧ ӧтиӧс (юсьӧс) чергӧдны пуляӧн либӧ картечӧн (И.Т.).
Медвылыс тшупӧда кадакывбердъяс петкӧдлӧны, мый ӧти действиеыслӧн качествоыс медвына мукӧд действиелӧн качество серти, и артмӧны:
1) мед- приставка отсӧгӧн: медуна, медтшӧкыда, медъёна. Пызан сайысь петӧм бӧрын быдӧн коді кыдзи кужӧ чӧвталӧны Ен водзын пернапас, медсьӧлӧмсяньыс юрбитӧ кӧзяйка-мамыс (И.Т.);
2) медся кывторъя аналитическӧй формаӧн: медся ӧдйӧ, медся ыджыда, медся чорыда;
3) кадакывберд подув формаӧн да петан падежа став нимвежтасӧн: ставсьыс бура, ставсьыс лӧсьыда, ставсьыс тэрыба;
4) петан падеж да подув формаа кадакывберд орччӧн сувтӧдӧмӧн: Унасьыс-уна бур кыв кӧсъя тэныд шуны (А.М.);
5) подув формаа кадакывбердъяс орччӧдӧмӧн: ӧдйӧ-ӧдйӧ, муртса-муртса, пӧся-пӧся чолӧмавны, ёна-ёна важӧн. Ӧдва-ӧдва нёль кокӧн нин кыссис-воис керка ягӧдзыс (Ӧньӧ), весигтӧ сьӧкыд нопсӧ туй вылас кольліс, коз пу увйӧ ӧшӧдліс. Кузькодь веж нитшкыс шоныд пась этшӧн кыза да небыда-небыда шебрыштӧма вӧлі ягсӧ пасьталаыс (И.Т.).
Качественнӧй кадакывбердъяслы лӧсялӧны и качествоыслысь петкӧдчанногсӧ тӧдчӧдан морфологическӧй формаяс:
1. Батьыс … му-видз дорад эзджык шонавлы сьӧлӧмнас, … и век гӧлиндзи овліс.
2. Водзвыв би пӧсьӧдз пӧжасны горйын шабді кӧйдыс, тӧбасны топыд пыш дӧраӧ да и зэлыдакодь ӧшӧдасны Рыжколы ныр-вом улас.
3. Кор выльысь мыччысис ловзьӧм би кыв. Райда ньӧжйӧникӧн пондіс вердны сійӧс … сирӧд чагъясӧн.
4. Дерт, пырысь-пырсӧ некод эз унмовсь, сы вӧсна мый унакодь лои сёрнитӧма сьӧлӧм вӧрзьӧданасӧ (И.Т.).
Действие качестволысь, лыдыслысь ёна петкӧдчӧмсӧ тӧдчӧдӧны:
1. Вывті, ёна, вель, и с.в. мера да степеня кадакывбердъясӧн: Ачыс сійӧ, Райда, зэв на этшаысь чӧсмасьлывліс тайӧ черинас. Сэсся, сулалігкостіыс, друг кыськӧ петіс зэв уна геб (И.Т.).
2. Сэтшӧм, татшӧм, кутшӧм нимвежтасъясӧн, кодъяс кадакывбердыскӧд йитчигӧн босьтӧны усилительнӧй вежӧртас: Визирыс ылӧдз-ылӧдз юковтӧ арлӧн зарниӧн мичмӧдӧм вӧрсӧ, коді быттьӧкӧ некор бырлытӧм вылӧ сэтшӧм зумыда сувтӧма татчӧ. Качественнӧй кадакывберд пыдди жӧ мунӧны фразеологизмъяс: сы ни садь (узьны), кикурӧдӧн (вӧчны), ныр вылӧ усьтӧдз (мырсьыны), му сёян зіль (морт) и с.в.
Качественнӧй кадакывбердъяссӧ позьӧ торйӧдны на йылысь юалӧмъяс сертиыс: кыдзи, кутшӧма, кутшӧм ногӧн, кымынысь, кымынӧн, уна-ӧ, ёна-ӧ. Качественнӧй кадакывбердъяс пыртӧны торъя оттенокъяс определяйтан кыв вежӧртасӧ. Кыдзи? Кутшӧм ногӧн? юалӧмъяс лӧсялӧны и изобразительнӧй кадакывбердъяслы: сап, джӧм, дзурс, ырс, звирк: Капит Паш джӧм сувтіс татшӧм дивӧыс весьтӧ, шемӧсмӧмӧн видзӧдӧ сыв пасьта бордъясӧн шевкнитчӧм мичасьыс-мича лэбач вылӧ (И.Т.).
Ёна-ӧ? юалӧм лӧсялӧ эмакывбердӧн петкӧдлан качестволысь вылыс тшупӧд тӧдчӧдысь чим, мырд, сап кадакывбердъяслы: Сійӧ (чукчи) быттьӧ чим гӧрд синкыма синсӧ куньӧмӧн да ён гӧна кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн узис.
Обстоятельственнӧй кадакывбердъяс
Кадакывбердъяс пиын торъялӧны сэтшӧмъяс, кодьяс петкӧдлӧны действие мунан ортсыса условиеяс, тӧдчӧдӧны кадакывсӧ сылысь вежӧртассӧ вӧрзьӧдтӧг. Найӧ вочавидзӧны кӧні? кытысь? кор? мыйла? мый могӧн? и с.в. юалӧмъяс вылӧ. На пиын торъялӧны инаяс, кадаяс, помкааяс, могаяс.
Ина кадакывбердъяс тӧдчӧдӧны действиесӧ мунанін сертиыс, индӧны кӧніджык вӧчсьӧ действиеыс, артмӧдӧны некымын чукӧр и индӧны:
а) действиелысь мунанінсӧ: ылын, быдлаын, некӧн, тані, сэні;
б) действиелысь мӧд местаӧ вуджӧмсӧ: пыдӧ, ортсӧ, шӧрӧ, пытшкӧ, матӧ;
в) действиелысь заводитчанінсӧ: пыдісянь, улісянь, ортсысянь;
г) действиелысь локтан местасӧ: ылысь, матысь, пыдысь, бокысь;
д) кутшӧм местаті мунӧ действиеыс: ыліті, ӧтилаті, мӧдлаті, уліті, водзті, бӧрӧд;
е) кутшӧм местаӧдз воӧ действиеыс: ортсылань, вывлань, увлань.
Вайӧдам серпаса гижӧдъясысь примеръяс: 1. Ӧні мудз дырйи некытчӧ менсьым сьӧлӧмӧс оз кыскы. 2. Тыдовтчис шор нюкӧс матын. Дзольгыштӧ ичӧтик ю. 3. Луд вылын веж турун вылын, орччӧн кӧн визувтӧ шор, челядьлӧн ворсӧм шы кылӧ. 4. Ылын гынас ворсӧ синмӧн судзтӧм море (ВЛ.). 5. Быд пельӧс мича чача этшӧн кыпыда сярвидзӧ да быттьӧ ворсӧдчигтыр кокньыдика лэбовтӧ вылын, и некыті кост ни розь. 6. Кызь кӧкъямыс кер судта тшуписны-лэптісны, мед нин кыпыдджык лоӧ керкаас ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс (И.Т.).
Када наречиеяс тӧдчӧдӧны действиесӧ мунан кад боксяньыс, вочавидзӧны кор? дыр-ӧ? юалӧмъяс вылӧ: регыдӧн, недыр, ӧнісянь, век. Позьӧ торйӧдны татшӧм чукӧръяс, кодъяс петкӧдлӧны:
а) кор вӧчсьӧ действиеыс: ӧні, сэк, важӧн;
б) дыр-ӧ вӧчсьӧ действиеыс: регыдӧн, недыр, дыр, кузя, войбыд;
в) кутшӧм кадсянь действиеыс мунӧ: корсянь, ӧнісянь, вексянь, аскисянь, талунсянь;
г) кутшӧм кадӧдз вӧчсьӧ действиеыс: ӧніӧдз, вой шӧрӧдз, аскиӧдз. Вайӧдам сёрникузяяс: Регыд Марпа Ӧльӧкӧс сиктын пондісны нимтыны Комбед Ӧльӧкӧн. Ӧльӧкыс пырысь-пыр жӧ зэвтіс-керис татшӧм комбедсӧ да ачыс босьтчис юрнуӧдны сійӧн. Талун найӧ кӧсйӧны кытшовтны Журган грездӧд (И.Т.).
Обстоятельствоа кадакывбердъяс босьтӧны жӧ ӧткодялан тшупӧд петкӧдлысь формаяс: Но да ӧд кӧть и шӧйтӧ сійӧ (Микайлӧ) кӧнкӧ тані кыкӧнсьыд ёнджыка жӧ повзяс да сайӧдчас! Кыкӧнтӧ водзджык жӧ кылас да казялас! Сэсся и, воддза сертиыс, ичӧтджыка керкасӧ панісны да, ӧдйӧджык да пыдіӧджык шоналісны керъясыс. Питирим ӧддзӧдӧ воськовъяссӧ, мед регыдджык кос вӧр діӧдз воӧдчыны. Райда бергӧдчылӧмӧн медбӧръяысь видзӧдліс турун зорӧд кодь топыд чом вылӧ (И.Т.). Мӧдтор Прокӧ Васькаӧс скӧрмӧдіс: мыйла сэтчӧджык ӧні йӧзсӧ кыскӧ, кытӧн аслыныслы медводз мыйкӧ чуктӧ? (Г.Ю.).
Ина да када наречиеяс овлӧны -кодь, -иник, -ник суффикса формаын и петкӧдлӧны действие мунан инсӧ, кадсӧ оз тырвыйӧ, а ичӧтмӧдӧмӧн: 1. Ӧтчыд рытнас сёрӧнкодь нин, ӧтнас нин Прокӧ Васька вӧлі видзӧдӧ телевизорсӧ кулӧм кыигмоз, кодкӧ гольӧдчис кильчӧ ӧдзӧсас (Г.Ю.). 2. Эжӧр пӧвстысь … дзик ныр увсьыныс, тэрыба ырснитлывлісны мича сера жыдачьяс да, матіникӧ лэбыштӧм бӧрын, вильыша шлёчкысьлісны-пуксьылісны быд пӧлӧс лёльӧ-гагнас жуысь ваӧ (И.Т.).
Уна ина кадакывберд вермӧ мунны када вежӧртасын: бӧрвылас (ина), эз и видзӧдлы – бӧрвылас (када) нин казяліс, водзӧ (ина) видзӧдны – водзӧ (када) волыны, а) Водзын (ина), зэв джуджыд рӧч йылын, уна керкаясӧн сярвидзис Усвавом сикт (И.Т.). б) Дас воысь на водзын (када) тані некутшӧм туйяс эз вӧвны, в) Ылын на арӧдзыс (када), г) Сиктсянь зэв ылын (ина) ӧтка керка сулаліс дыр. д) Но водзынджык на (када), сулалан вывсьыныс на, син ылӧсӧн ме муртавлывлі пусӧ, кутшӧм керъяс эськӧ петасны сыысь, е) Кӧнкӧ, водзынджык (ина), буракӧ, гургӧма Натальыс да сувтӧма туй дорышас, виччысьлыны мед. ж) Пекла ичиньыс видзчысис на, мед эськӧ мыйкӧ водзвыв (када) эз шусьы, з) Кытчӧ горӧдан, кор сідз нин вӧлыслы сьӧкыд рӧдтынысӧ, нетшыштчывлӧ водзвыв (ина) мукӧдъяс бӧрся вотчигмоз, и) Водзӧсӧ (када) на костын кывйӧн печласьыштӧмыс и лыбавліс (Г.Ю.).
Помкаа кадакывбердъяс петкӧдлӧны действие вӧчан помкасӧ. Найӧ лоисны мукӧд кывсикасъяс подув вылын, ёнджыкасӧ эмакывъяслӧн могман, петан падеж формаясысь: шогла бӧрдны, кӧдзыдла потласьны и с.в., да -аддза суффикса нимакывъясысь: рад аддза, жаляддза. 1) Витяыслы майшасьӧмысла эз на шед кывворыс. 2) Ляпмунліс сӧмын сійӧ (Васька) повзьӧмысла, а сэсся кыпӧдчыштіс да, шковгис шырзьысьӧм лыс костӧдыс. 3) Котӧрӧн сорӧн и локті сэсся сійӧ (Исанев), ӧгралӧ чужӧмыс чепӧсйӧм вирысла. 4) Ачыс эз тӧд Васька, мыйла нин колӧ вӧлі сылы тарыслысь лэбӧмсӧ. Гашкӧ нӧ, шӧйӧвошӧмысла восьтіс сэсся пищальсӧ да сутшкис эскытӧмысь: абу и инмылӧма боёкыс. 5) Кӧдзыдсьыс став ӧшиньыс гыӧртӧма. 6) Но шуны мыйкӧ эз на вермы (Васька) дзугыльысла да полӧмысла, мед оз вомав батьыс (Г.Ю.).
Мога кадакывбердъяс пыдди позьӧ индыны сӧмын некымын кыв: нарошнӧ вӧчны, дзикӧдз вылӧ сетны. Кодсюрӧ вичкоысь лэччысьяс – праздникаддза бурджыка да сӧстӧмджыка пасьтасьӧмаӧсь (И.Т.).
Кадакывбердъяслӧн кыв вежлалан колясъяс
Кадакывбердъяс лоисны нимакывъяс подув вылын, и унаӧн на пиысь кутӧны тайӧ кывсикасъясыслысь вежласян формаяссӧ:
а) Пространство вежӧртаса формаяс: весьтӧд, увті, дорӧдз, дорын, дорысь, вывлань. 1. Матын герчкисны уткаяс. Выліын, сӧдз енэжын, ылыстчӧм юсьяс пыдди воис, буракӧ, ӧнтая Кӧзяиныс. 2. Ӧти пыжа вывланьын, верст куим-ӧ-нёль сайын, ракетнича сылӧн выйим. Мӧд пыжа – тадзи жӧ – увланьын, бара жӧ ракетнича выйим … 3. Биа-сёръя пӧлӧныс, векньыдик бурысьторъяс сӧмын нин кольыштісны ӧтилаті да мӧдлаті.
б) Керанторъя падеж суффикса формаяс: 1. Вочасӧн сэсся и думъясыс кватитӧны вийсьысь-бергалысь Питиримӧс да дзикӧдз нин вӧтлӧны унсӧ. 2. Дыркодь пессьӧм бӧрын Питирим кватитіс моздорас вольпасьсӧ да гусьӧникӧн петіс веранда вылӧ (И.Т.). 3. Сьӧд пывсянад ӧд вевсьӧн гӧвкъялӧ тшыныс, а пожӧм пескыд, нӧшта нин сирӧдыд, майбыр, сетӧ сатӧ (Г.Ю.).
в) Уна лыд формаяс, кодъяс петкӧдлӧны пространствоын действиелысь паськалӧмсӧ, сылысь кад боксянь нюжалӧмсӧ, кадысь кадӧ повторяйтчӧмсӧ: 1. Бур йӧзыс арсяньыс сатшкывлӧны ветель майӧгъяссӧ … Кӧсьтаӧс ыззьӧдіс жӧ сатшкыны кытчӧясӧкӧ. 2. Рытъяснас варгисны гӧвкъялысь тшын улас. 3. Бипур пестӧны берег дорсянь неылын сулалысь ӧтка ыджыд коз улӧ, водзтіясӧ Микит татӧні не ӧтчыд жӧ нин войковтліс (И.Т.).
г) Индан-асалан формаяс, кодъяс кутӧны индан-ӧтувтан вежӧртас. 1. Сідзитӧ ловъя мортыдлӧн оз сулавсьы, он кӧ нин кыз мырдӧн сулӧд асьтӧ. 2. Олӧмад, дерт, овлывлӧ, мый водзпӧрсӧ мыйкӧ мустӧмтан жӧ, а вочасӧн велалан. 3. А ӧнісӧ эз торкась сылы (Васькалы) пемыдыс (Г.Ю.). 4. Сэсся и видлы пӧ та ыджда сикт пасьталасьыд став грездъяссӧ подӧннад кытшовтны. 5. Кузькодь веж нитшкыс шоныд пась этшӧн кыза и небыда шебрыштӧма вӧлі ягсӧ пасьталаыс (И.Т.). 6. Тыртӧгыдтӧ эз на ков сэтшӧм вынысьӧн сійӧс (шыран машина) бергӧдлынысӧ. 7. Рытсёрӧныс, пасьтала кодзулӧн Васька колльӧдіс Ӧртьӧӧс (Г.Ю.).
Кадакывбердъяс вермӧны мунны кывбӧръяскӧд, кодъяс стӧчмӧдӧны действие мунан кадсӧ, мунанногсӧ.
1. Ректысьнысӧ час кымын тырмис. Тамара да пусьысь сэк коста кайлісны сиктӧ, локтісны колана ньӧбасӧн. 2. А кӧзяинлы паныда моз, пызан мӧдар пельӧсын, пукаліс соседыс, гӧрд уска-тошка. 3. И Яков горӧдіс моз недыр кежлӧ лэптылӧм синъяснас комбедсаясӧс сотыштӧмӧн (И.Т.). 4. Югыдӧсь сэн синъяс и оз тӧдны чинъяс … Сёрнитӧны … Лёк кыв ылын понда ог кыв (И.К.).
И век жӧ кадакывбердъясыс — тайӧ вежласьтӧм категория, кӧть и паныдасьлӧны нимакывъяслы лӧсялан кутшӧмсюрӧ формаясын.
Кадакывбердъяс пиын эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс артмӧдӧны грамматическӧй омоним гоз пӧв кывбӧръяскӧд, ёнджыкасӧ эмакывъясысь артмӧмаяскӧд. Торйӧдны найӧс позьӧ асшӧр вежӧртас сертиыс: кадакывбердъяс петкӧдлӧны действиелысь признакъяс, кад, места … , а кывбӧрлӧн абу асшӧр вежӧртасыс: найӧ век мунӧны лексическӧй вежӧртаса кывъяскӧд. Кадакывбердъяс — асьныс сёрникузяса членъяс, а кывбӧръяс оз лоны торъя членӧн.
1. Мый лоан ло. та вылӧ нин ыштысис сійӧ (Васька) да бура кузя на котӧртіс, кытчӧдз бара эз повзьы да водтӧдчы (Г.Ю.). Со и Помӧсдін син водзӧ петіс, мича стрӧйбалӧн тыдовтчис нюм … И вот мунам ми туй кузя сэті (В.Л.). 2. Пырис Васька картаас, да ыштӧкӧ кӧртӧ пондіс кучкыштавны кузялаыс, тінякыліс ӧта-мӧдсӧ вежмӧна ымӧставлӧмыс (Г.Ю.). И збыльысь, томиник, во кызь-комына, пожӧмъяса ягтор кузялаыс пӧжарыс чишнитӧма (И.Т.). 3. И лун-войыс во гӧгӧр аслас (Васькалӧн), некытчӧ оз ков уськӧдчыны (Г.Ю.). Некӧн Тӧвпоз из оз тыдав, гӧгӧр сӧмын парма вӧр (В.Л.). 4. Латкин тшӧктіс Кузовкинлы видлыны бокшӧн, ачыс петіс вездеход водзвылас лӧмӧн да кутіс туясьны. Водзвылас, зэв джуджыд рӧч йылын, уна керкаясӧн сярвидзис Усва-вом сикт (И.Т.).
RSS 