Коми кывтӧдӧм

Кабала версия: Игушев Е. А. Стилистика йылысь пасйӧдъяс // Школаын ас кыв да литература. Сыктывкар: Коми книжнӧй издательство, 1982.  Лб. 49-55

Е. А. ИГУШЕВ, СГУ-са преподаватель

СТИЛИСТИКА ЙЫЛЫСЬ ПАСЙӦДЪЯС

Медым миян сёрни вӧлі гӧгӧрвоана, медым сійӧ коли паметяс кывзысьяслы, колӧ сёрнитны ясыда, стӧча, а тшӧтш и мичаа.

Кыв позянлунъясӧн вӧдитчӧмыс шусьӧ стилистикаӧн. Тайӧ терминыс артмӧма важ греческӧй «стилос» кывйысь, кодлӧн вежӧртасыс вӧлӧма «ёсь бедь». Ёсь йыла беддьӧн зэв важӧн гижлӧмаӧсь сиськӧн мавтӧм пӧвъяс вылӧ. И кымын ёсьджык вӧлӧма бедь йылыс, сымын мичаджык артмывлӧма гижӧдыс. Сідз жӧ и миянлы сёрни тэчигӧн колӧ кужӧмӧн бӧрйыны кывъяссӧ, мед сёрниным да гижӧдным воис сьӧлӧм вылас кывзысьяслы да лыддьысьысьяслы.

Стилистика подулын куйлӧ и синонимъясӧн вӧдитчӧм. Оз ӧд прӧста шуны: стилистика заводитчӧ сэні, кӧні эмӧсь синонимъяс.

Медым мынтӧдчыны некымын пӧв ӧти кывсӧ шуӧмысь, сійӧс вежӧны синонимӧн — ӧткодь вежӧртаса, но мӧд ног юргысь кывйӧн.

Торъя нин лӧсьыда паметьӧ кольӧны синонимъясыс коми писательяслӧн да поэтъяслӧн художественнӧй гижӧдъясысь, коми йӧзкостса поэзияысь.

Вайӧдам некымын пример И. Торопов «Тян» повестьысь: «Ошъясыд вот став пӧлӧс вотӧссӧ сёйӧны, сэтӧртӧ и чӧдтӧ. Микайлӧыд дзимлялӧ… Пелысьтӧ куснялӧ-судзӧдлӧ и… Ошкыдлы кӧть яй, кӧть вотӧс — ӧткодя пырӧ». Медым ош кыв шуны этшаджыкысь, автор тані вежӧ сійӧс йӧз костын бергалысь Микайлӧ нимӧн, таын тыдовтчӧ ошкӧн нимкодясьӧм, сійӧс пыдди пуктӧм. Таын тыдовтчӧ и авторыслӧн бур сьӧлӧмыс, ловъя ловъясӧс радейтӧмыс. Сёйны глагол И. Торопов вежӧ тайӧ вежӧртасын шоча паныдасьлысь дзимлявны кывйӧн. Миян син водзӧ сувтӧ руд пася варгыль кока ош, коді чӧд кустъяссӧ кузь гыжа чуньяснас сӧстӧма «сыналӧмӧн» чукӧртӧ пемыдлӧз тусьяссӧ кабырас да тэрмасьтӧг нюлӧ найӧс кывнас. Куснялӧ, судзӧдалӧ кывъясыс серпасалӧны миянлы ошлысь сёян ногсӧ: пемӧс нюжӧдчӧ джуджыдджык вотӧс кустъяслань (сэтӧрлань, льӧмлань, пелысьлань), тракйӧ асланьыс пу вожъяссӧ гӧрд да сьӧд тусьяснас… Сылысь сёйӧм действиесӧ гижысь ӧткодялӧ паметьӧ пуксян серпаскӧд: вомӧ яй да вотӧс пырӧмкӧд!

Йӧзкост сёрниын да художественнӧй гижӧдъясын тшӧкыда синонимъяс радӧ веськалӧны метафораяс — переноснӧй вежӧртаса кывъяс. Ӧткымын метафораӧн тшӧкыда вӧдитчӧмысла ми велалім нин на дінӧ, огӧ нин шензьӧй, кор кылам, шуам, татшӧм юӧртӧм: челядь даддьӧн лэбыштісны кыр йывсянь. Ми бура гӧгӧрвоам, мый лэбавны вермӧны сӧмын лэбачьяс, гут-гаг. Но кор сёрнитам даддьӧн лэбыштӧм йылысь, сэки тӧд вылын кутам, мый челядь исковтісны кыр йывсянь зэв ӧдйӧ…

Художественнӧй гижӧдъяс тэчигӧн писательяс бӧрйӧны выльджык, вӧвлытӧмджык метафораяс, кодӧн эз на вӧдитчывлыны мукӧдъяс, коді шензьӧдас эськӧ лыддьысьысьӧс, кыскас сылысь интерессӧ гижӧд дінас. Татшӧм метафораяс век кутӧны пытшкӧсса сравнение, мӧд действиекӧд ӧткодялӧм.

И. Торопов «Тян» повестяс жӧ юӧртӧ: «Голясӧ нюжӧдӧмӧн пон судзӧдчӧ да лачкӧ пыж бокысь ва». Автор гижӧ зэв тшӧкыда паныдасьлысь серпас йылысь: понлӧн ва лакӧм йылысь. Но юӧм пыдди Торопов гижӧ: лачкӧ ва. И ми быттьӧкӧ тіянкӧд збыльысь кылам, кыдзи пон ю веркӧсӧ векни кузь алӧй кывсӧ шыблалӧмӧн лакӧ васӧ, и артмӧ сэтшӧм жӧ шы, кор ми нюдз ньӧрйӧн кучкалам ваӧ — лачкам сійӧс.

Коми гижысьяс, литературнӧй кыв озырмӧдӧм могысь, лӧсьӧдалӧны корсюрӧ выль кывъяс, тӧдса кыв вужъясысь продуктивнӧй суффиксъяс отсӧгӧн. Татшӧм кывъясыс сідз жӧ шензьӧдӧны лыддьысьысьӧс, содтӧны синонимъяслысь лыдсӧ, мичмӧдӧны гижӧда да устнӧй сёрнисӧ.

Босьтам Н. А. Фролов «Парма ловъя» драмаысь пример: «Уджйӧз мынтам, а пыр чуксьӧ».

Авторыс лӧсьӧдӧма чуксьӧ кыв чук кыв вужйысь -сь- суффиксӧн, коді артмӧдӧ глаголъясӧс (шуам, пуксьыны, локсьыны, мыссьыны)… Чук кыв вужйыс паныдасьлӧ чукйын, чукӧр кывъясын. Чукӧртсьӧ пыдди лоис дженьыдджык, но серпасаджык форма — чуксьӧ: ми быттьӧ аддзам, кыдзи уджйӧзӧн дозмукыс дор вывтіыс нин тырӧма…

Либӧ мӧд пример И. Торопов «Тян» повестьысь: «Дедыс тэрмасьтӧг сынӧ, оз и гырысяӧн сыныштав, но ӧнтая серти водзӧ ылалӧны бурджыка». Тайӧ контекстас ылалӧны кывлӧн вежӧртасыс абу «вошӧны вӧрӧ», а «вешйӧны ылӧджык пыжӧн». Артмӧма тайӧ глаголыс ыл (ылі) кыв вужйысь -ав- глагол артмӧдан суффиксӧн, коді зэв продуктивнӧй коми сёрниын, ӧткодялӧй: кылавны, тыдавны, сулавны кывъяс.

«Мый пасьта быд во куштам парманымӧс! Огӧ кӧ кутӧй бӧр вӧрсьӧдны сійӧс, мый лоас водзӧсӧ?» (И. Т.) Автор вайӧдӧ зэв выразительнӧй кыв вӧрсьӧдны, «быдтыны вӧр» кыв тэчас пыдди, коді стиль боксянь нейтральнӧй, а вӧрсьӧдны кыв — паметьӧ йиджӧ, сы вӧсна мый тайӧ выль кыв, некод на сійӧн эз вӧдитчывлы, артмӧма шоча паныдасьлысь -сь-ӧд- суффиксъясӧн: вынсьӧдны кыв моз.

Поэтъяс кывбуръясын тшӧкыда глаголъяссӧ вайӧдӧны кыв артмӧдан суффиксъястӧг.

Кывйыслӧн вежӧртасыс тыдовтчӧ контекстысь, кӧть торйӧн босьтӧмӧн сійӧ вермӧ лоны гӧгӧрвотӧмӧн. Босьтам примеръяс:

Визяорда вӧчис аслыс
Сундук, гашкӧ, лар.
Увйӧ ӧшӧдіс да тасіс:
— Ӧтнамлы амбар. (Ю. В.)

Вузасьысьыс нюмис —
Ньӧби кыклы нумӧн. (Ю. В.)

Тайӧ кывбуръясас тасіс артмӧдӧма тасаліс формаысь, а нюмис — нюммуніс кывйысь.

Татшӧм дженьыд кыв формаясӧн, кодъясӧс артмӧдӧ гижысь, кивыв вӧдитчыны кывбуръяс тэчигӧн, кор строкаын слог лыдыс урчитӧма.

Мукӧд дырйи глаголлысь форма артмӧдан суффиксъяссӧ содтӧны прилагательнӧй либӧ существительнӧй дінӧ, медым тӧдчӧдны висьталанторсӧ.

«— А со этайӧ нёньпом кодь гӧрд ёкмыльыс — сьӧлӧмыс. Видзӧд, мый ыдждышта и эм, а сы ӧдйӧ лэбӧдӧ сьӧлатӧ». -Ышт- суффикс век содтысьӧ сӧмын глагол кыв вуж дінӧ, медым петкӧдлыны дженьыда мунысь действие: уджыштны, вӧчыштны… И. Торопов существительнӧй дінӧ содтӧ -ышт- суффиксӧ да зэв лаконичнӧя висьталӧ: сэтшӧм ичӧтик сьӧлӧмыс сьӧлалӧн, а сы ӧдйӧ лэбӧдӧ пӧткасӧ.

-Яс- суффикс артмӧдӧ уна лыда форма нарицательнӧй существительнӧйяслысь, собственнӧй нима существительнӧйяс дінӧ -яс- суффикс содтыссьӧ шоча, сӧмын сэк, кор висьталӧны морт чукӧр йылысь: шуам, Ваньӧяс (Ваньӧ да сылӧн семьяыс) либӧ Петьӧяс (Петьӧ да сылӧн ёртъясыс). Но корсюрӧ художественнӧй гижӧдъясын -яс- суффикс содтӧны сэтшӧм существительнӧй дінӧ, коді оз вермы лоны уна лыдын.
И. Тороповлысь «Тян» повестьысь лыддям: « — Кык нылыс эз жӧ нин волыны миянланьӧ, найӧ кӧнкӧ Питеръясын велӧдчӧны вӧлі».

Тані писатель тӧдчӧдӧ, мый геройясыс велӧдчӧмаӧсь ыджыд каръясын (Питерын, Москваын, либӧ Киевын). Но -яс- суффикснас гижӧдыс артмӧ дженьыдджык, лаконичнӧйджык, а мӧвплӧн ыдждаыс кольӧ.

Коми кывйын лыд петкӧдлысь кывъяс бердын существительнӧйыс сулалӧ ӧтка лыдын, кӧть и сёрниыс мунӧ оз ӧти предмет йылысь: кык друг, кымынкӧ пу, уна морт.

Роч кывйын жӧ лыд тӧдчӧдысь кывъяс бердын сулалігӧн существительнӧйяс босьтӧны уна лыд форма: много домов, несколько деревьев. Та вӧсна, буракӧ, роч вылысь комиӧ вуджӧдігӧн корсюрӧ газетӧ дай радиоӧ веськалӧны кыв тэчасъяс, кӧні лыд вылӧ индысь кыв бердас определяйтан кывйыс сулалӧ уна лыдын: став вӧвъяс, уна машинаяс, быд велӧдчысьяс.

— Томсянь кӧсйис видлыны став сьӧкыдлунъяссӧ. (Ю. т.)

Татшӧм кыв тэчасъясын -яс- суффикс ньӧти ковтӧмтор, сійӧ сӧмын дзугӧ коми сёрни серсӧ. Татшӧм сикас кыв тэчасъяссӧ колӧ лыддьыны стилистическӧй ӧшыбкаясӧн. Тайӧ — тавтологиялӧн вид. Тавтология — ӧти и сійӧ кывсӧ кык пӧв шуӧм. Тавтология гӧльмӧдӧ сёрнисӧ, вӧчӧ сійӧс гажтӧмӧн. Шуам: Челядь мунӧны школаӧ. Найӧ мунӧны 9 час кежлӧ. Ковтӧг повторитӧма мунӧны кыв. Тавтология дінӧ матын плеоназм — орччӧн сулалысь ӧти вежӧртаса кывъяс.

Шуам:

Гажа шондіа бур лунӧ
Водзӧ чеччалігтыр мунӧ
Пожӧм коль. (Ю. В.)

Тані «лун» кыв бердас сулалӧ куим определение: гажа, шондіа, бур, но найӧ мӧда-мӧд дінас нинӧм выльсӧ оз содтыны, ӧд шондіа кӧ — гажа нин, шондіа лун — бур. Кыв лыдыс тані уна, а найӧ висьталӧны этшатор йылысь. Тырмымӧн вӧлі вайӧдны сӧмын ӧти определение: либӧ гажа, либӧ шондіа, либӧ бур!

Художественнӧй гижӧдъясын мукӧд дырйи орччӧн сувтӧдӧны повторяйтчысь кывъяс, медым тӧдчӧдны действиесӧ либӧ признаксӧ. «Лыйлыны оз лыйлыны бравӧй салдаттӧ, а чептӧн дорасны да вӧтласны Сибирӧ, катаргаӧ». (И. Т.) «Сорс моз лэчыда вундалӧм коръяс пӧвстас пелысьыс быттьӧ ырзӧ-ломалӧ би кинь тугъясӧн да личкӧмӧн-личкӧ увъяссӧ». (И. Т.)

Тані повторяйтчысь глаголъясыс ёнджыка вынсьӧдӧны действиеяссӧ.

«— Тайӧ коймӧдыс вӧлі ыджыд сьӧд пон, еджыд морӧса, паськыд ён морӧса, нимыс сылӧн Татілок». (И. Т.)

Авторыс морӧс кывсӧ повторяйтӧмӧн тӧдчӧдӧ понлысь ыдждасӧ, сылысь вынсӧ.

Поэтическӧй гижӧдъясын да сёрниын рифмаяс коланаӧсь, сэні лӧсьыда юргӧ и сідз шусяна пытшкӧсса рифма, кор рифмуйтчӧны оз сӧмын строка помса кывъясыс, но и строка шӧрын орччӧн сулалысьясыс.

Вунӧ весиг арлыд,
Вунӧ лунся мудзыс,
Важ моз, мича думӧн
Кодзувъясӧдз судза. (А. М.)

Тані вун, лун, дум кыв вужъяс артмӧдӧны рифмаяс, а кодзувъясӧдз судза строкаын — куимысь паныдасьлӧ дз звук, коді мичмӧдӧ визьсӧ.

Но прозаическӧй сёрниын орчча кывъясын ӧткодя шусьысь звукъясыс (слогъясыс) дӧзмӧдӧны лыддьысьысьӧс, юӧртанторсӧ сорӧны гӧгӧрвоны.

Шуам:

Вӧр-ва видзысь егерь Ёгор. (Ю. т.)
«Сиктад медыджыд керкаыс, кӧні ӧні больничаыд, налӧн жӧ вӧлӧма». (И. Т.)
«Вӧрын ми лолам кыпыдджык лолаӧсь, мортсямаджыкӧсь». (Ю. т.)
«Ӧти рӧч вылысь ыджыд шумӧн кыпӧдчис дозмӧр позтыр». (И. Т.)

Вайӧдӧм примеръясас орччӧн сулалӧны татшӧм кывъяс: талун — радлун, полысь — рӧдысь, кӧні — ӧні, лолам — лолаӧсь, дозмӧр — позтыр, и текстсӧ лыддигӧн ми медводз видзӧдам рифмаяс вылас, ог думыштӧй юӧртантор йывсьыс.

Сідзкӧ, колӧ мынтӧдчыны прозаическӧй гижӧдын татшӧмторъяссьыс, видзӧдны, мед орччӧн либӧ мӧда-мӧдсянь матын эз сулавны ӧтмоз шыалысь кывъяс.

Тшӧкыда коми газет лист бокъясын паныдасьлӧны предложениеяс, кодъяс оз лӧсявны коми сёрнилы. Тайӧ артмӧ ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый газет лэдзысьяс рочлы лӧсялана кыв тэчасъяссӧ пыртӧны комиӧ, коми кывлысь законъяссӧ тӧд вылын куттӧг, мукӧд дырйи ковтӧг вайӧдӧны роч кывъяс, кодъясӧс позьӧ вежны комиӧн. Босьтам пример пыдди: «Срокын да воштӧмъястӧг идралӧны урожайсӧ овмӧсъяс». (Ю. т.) Тані «срокын» пыдди бура позис гижны «ас кадӧ».

Коми сёрнисӧ роч ног тэчӧмыс вайӧдӧ сэтчӧдз, мый ковтӧг ёна вӧдитчӧны -лӧн- суффиксӧн. Сійӧ артмӧ сы вӧсна, мый роч да коми падежнӧй системаяс ёна торъялӧны. Шуам, роч кывйын принадлежность петкӧдлыссьӧ сӧмын родительнӧй падежӧн (дом отца, книга учителя), а коми кывйын — оз сӧмын асалан, но и мукӧд падежъясӧн.

Нимтан падежӧн:

Йӧз кильчӧ сод лыддьыны да
Йӧз пачысь няньсӧ сёйны. (Фольк.)
(Йӧз кыв петкӧдлӧ принадлежность.)

Лӧг ломзьӧ сэки Семен синмӧ
И юрас мӧвпъяс сылӧн дзуг. (Н. Ф.)

Босьтан падежӧн, кор определяйтан кывйыс сулалӧ керанын:

Первойысь и аддзысим, а сёрни
Вошӧм помлысь гӧрӧдсӧ эз вай. (С. П.)

Сетан падежӧн; кор определяйтан кывйыс пыран падеж формаын:
Шыр вурдлы голя вылас бӧрсяньыс кайис… (Фольк.)

Коми газетъясысь тшӧкыда ми аддзам татшӧм гижӧдъяс: Ленинлӧн нимӧн (кӧть йӧзкост сёрниын шуам: Ленин нимӧн), мортлӧн ним вӧсна (морт ним вӧсна пыдди). Колӧ ветлыны судлӧн заседание вылӧ» (Ю. т.). Мичаджык да шыльыдджык вӧлі эськӧ предложениеыс, гижисны кӧ «суд заседание вылӧ».

Овлӧ, мый ковтӧг -лӧн- суффиксӧн вӧдитчӧны асланыс гижӧдъясын и писательяс да поэтъяс.

Сэсся лэбис (сизь) да кыдз позьӧ
Йӧршитіс (колльӧс) кос пулӧн розьӧ. (Ю. В.)

А мыйла абу: кос пу розьӧ?

«Скӧр йывсьыс Иван ӧтпырйӧ кык мешӧкӧн петкӧдліс пызьсӧ: мукӧдъяс муртса удитісны лэптавны сылӧн мыш вылӧ мешӧкъяссӧ». (Я. Р.)

А мыйла абу: сы мыш вылӧ?

Коми кывлысь позянлунъяссӧ тӧд вылын кутӧмӧн да сылысь грамматическӧй законъяссӧ пыдди пуктӧмӧн ми содтам литературнӧй кывлысь авторитетсӧ и йӧзкостса кывлысь тӧдчанлунсӧ.

Дженьдӧдӧмъяс:

А. М. — Александр Мальцев

И. Т. — Иван Торопов

Н. Ф. — Николай Фролов

С. П. — Серафим Попов

Фольк. — Фольклорысь

Ю. В. — Юрий Васютов

Ю. т. — «Югыд туй»

Я. Р. — Яков Рочев