Коми кывтӧдӧм

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Федюнева Г.В., Цыпанов Е.А. Асшӧр кывсикасъяс коми кывйын. — Сыктывкар, 1992.

Эмакыв — тайӧ асшӧр кывсикас, коді шымыртӧ грамматикаса предмет вежӧртаса торъякывъяс, петкӧдлӧ тайӧ вежӧртассӧ лыд, падеж да индан-асалан категорияяс пыр да сёрникузяын кызвыннас лоӧ подлежащӧйӧн да дополнениеӧн.

Эмакыв юксьӧ лексика-грамматикаса чукӧръяс вылӧ, кодъясӧс позьӧ петкӧдлыны схема отсӧгӧн:

ЭМАКЫВ

• Ас нимъяс
• Нарицательнӧй нимъяс
• Конкретнӧй нимъяс
• Вещественнӧй нимъяс
• Абстрактнӧй нимъяс
• Ӧтвывтан нимъяс

• ловъя ним
• ловтӧм ним

Быд лексика-грамматикаса чукӧрысь торъякывъяс торъялӧны мукӧд чукӧрса кывъясысь лыд, видлӧг (падеж) да индан-асалан формаяс артмӧдӧм боксянь.

1. Эмакывлӧн грамматикаса категорияяс

Эмакывлӧн грамматикаса категорияясӧн лоӧны лыд, вежлӧг (падеж) да индан-асалан категория. Кодсюрӧ учёнӧйяс пӧвстысь торйӧдӧны ловъя-ловтӧм категория, но подулыс талы абу зумыд. Бурджык эрдӧдны ловъя да ловтӧм нимъяс кыдзи лексика-грамматикаса кывчукӧръяс, кодъяс торъялӧны грамматикаса формаяс артмӧдӧм боксянь.

Эмакывлӧн грамматикаса категорияяс овлӧны, кык да уна юкӧна.

2. Лыд категория

Кык юкӧна категорияӧн лоӧ лыд категория, коді артмӧ ӧтка да уна лыда кыв формаяс паныд сувтӧдӧмысь (пу — пуяс, во — вояс, ныв — нывъяс). Тайӧ категорияыс регулярнӧй, сы вӧсна мый быд кывйысь позьӧ артмӧдны уна лыда форма. Сӧмын уна лыдын либӧ куш ӧтка лыдын паныдасьлысь эмакывъяс коми кывйын пӧшти абуӧсь.

Рочысь пырӧм кывъясысь унджыкыс босьтӧны лыд категория формаяссӧ коми кывъяс ног: спонсор — спонсоръяс, депутат — депутатъяс, закон — законъяс. Но кутшӧмсюрӧ торъялӧмъяс эмӧсь.

Рочысь пырӧм уна лыда эмакывъяс коми кывйын вермӧны:

1. лоны ӧтка лыдын. Татчӧ пырӧны вещественнӧй нимъяс, быд пӧлӧс материал нимъяс, сёян нимъяс (духи, щи, дрӧжжи, рожки, макарон, кампет), ворсӧм нимъяс (шашки, шахмат);

2. йитны нӧшта уна лыд петкӧдлысь суффикс: часі — часіяс, шорты — шортыяс, ӧчки — ӧчкияс. Тшӧкыда найӧ паныдасьлӧны ӧткодь вежӧртасын: дебри — дебрияс, джунгли — джунглияс;

3. воштыны уна лыд петкӧдлысь роч суффикссӧ да босьтны коми -яс суффикс: каникул — каникулъяс, алимент — алиментъяс, курант — курантъяс.

3. Вежлӧг (падеж) категория

Вежлӧг — тайӧ кыв вежлалан категория, коді петкӧдлӧ ӧти грамматикаса предметлысь мӧд грамматикаса предмет дорӧ урчитӧм йитӧд; тайӧ вежӧртасыс артмӧ ӧти кывлысь некымын форма паныд сувтӧдӧмӧн. Коми кывйын 16 падежнӧй форма, кодъяс пиысь уналӧн паськыд вежӧртас.

Подув семантическӧй вежӧртассӧ тӧд вылын кутӧмӧн став падежсӧ позьӧ юкны ыджыд падеж чукӧръяс вылӧ. Медводз торъялӧ нимтан падеж, коді петкӧдлӧ субъектӧс, кодсянь петӧ действиеыс либӧ мӧд предмет дорӧ отношениеыс. Тайӧ падежыс шусьӧ субъекта падежӧн. Падежъяс, кодъяс петкӧдлӧны субъект да объект костын быд пӧлӧс йитӧдъяс, отношениеяс, шусьӧны объекта падежъясӧн. Объекта падежъясӧ пырӧ кык падеж чукӧр. Падежъяс, кодъяс петкӧдлӧны грамматическӧй предметъяс костын асалан (принадлежностнӧй) отношениеяс, артмӧдӧны аслысалан падеж чукӧр (асалан падеж -лӧн, босьтан падеж -лысь, сетан падеж -лы). Падежъяс, кодъяс петкӧдлӧны действиелысь объект да быд пӧлӧс действие мунан условиеяс, артмӧдӧны объект падеж чукӧр. Татчӧ пырӧны керан (-ӧс), керанторъя (-ӧн), ӧтвывтан (-кӧд), торйӧдан (-тӧг), могман (-ла) падежъяс.

Падежъяс, кодъяс петкӧдлӧны предметлысь пространствоын (олӧм гӧгӧрын) ин, шусьӧны ина падежъясӧн. Ина (-ын), петан (-ысь) да пыран (-ӧ) падежъяс. лоӧны пытшкӧсса ина падежъясӧн, матыстчан (-лань), ылыстчан (-сянь), вуджан (-ӧд, -ті), воан (-ӧдз) падежъяс — ортсы ина падежъясӧн.

Коми падежъяслысь семантическӧй классификациясӧ позьӧ петкӧдлыны татшӧм схемаӧн:

ПАДЕЖЪЯС

субъекта падеж

• нимтан

объекта падежъяс

• аслысалан падежъяс
• асалан
• босьтан
• сетан

объекта падежъяс

• керан
• керанторъя
• ӧтвывтан
• торйӧдан
• могман
• ина
• пытшкӧс
• ина
• петан
• пыран
• ортсы
• матыстчан
• ылыстчан
• вуджан
• воан

4. Вежлӧг системалӧн сӧвман туйяс

Коми кывлӧн падежнӧй система сӧвмис кузь кадколастӧн. И ӧні на сы пытшкын мунӧны кутшӧмсюрӧ вежсьӧмъяс. Финн-угор подув кывйын вӧлі ёна этшаджык падеж, сӧмын 7 (та йылысь: Лыткин В. И. Историческая морфология коми языка. Сыктывкар, 1977. 19 — 34 л. б.). Кузь кадколастӧн уна падеж вошис, шуам, удмурт кывйын эм -я(йа) суффикса наречнӧй падеж (пыдъя басьтӥ сапег ‘кок серти ньӧби сапӧг’), коді коми кывйын колис сӧмын ӧтка кывъясын (медъя, мукӧддыръя). Важ финн-угор -н суффикса латив падеж кольӧма сӧмын кадакывбердъясын: кымынь, кытчань, сэтчань.

Коми-пермяцкӧй да лунвыв коми диалектъясын эм -ся суффикса ӧткодялан падеж (ошся ён). Мукӧд диалектъясын кольӧма сӧмын ӧтка кыв формаясын: сэсся, мися, меся, медся, мыйся.

Ӧнія падеж парадигмаӧ пырӧны падежнӧй, формаяс, кодъяс артмисны эз ӧти кадколастӧ. Унджыкыс на пӧвстысь артмӧмаӧсь ӧтувъя пермскӧй кадӧ. Кор комияс олісны торйӧн нин, артмис сӧмын кык падеж (ӧтвывтан да могман, гашкӧ, ӧткодялан). Ӧнія коми кывйын сідзжӧ мунӧны процессъяс, кодъяс вермӧны вайӧдны выль падежъяс артмӧдӧмӧ. Сідз, ӧнія коми кывйын паськыда паныдасьлӧны тэчаса суффиксъяс, кодъяс артмӧмаӧсь матыстчан падеж суффиксысь, код дорӧ йитчӧмаӧсь мукӧд падеж формаяс: -лань+ын (керкаланьын), ‘лань+ысь (керкаланьысь), -лань+сянь (пипуясланьсянь), -лань+ӧд, -лань+ті (юръясланьӧд), -лань+ӧдз (керкаланьӧдз), -лань+ӧ (керкаланьӧ). Найӧ вермӧны паныдасьлыны асалан формаясын (керкаланьсьыд, керкаланьсьыс и с. в.).

Падеж системалӧн мӧд сӧвман туй — падежъяслӧн вежӧртас паськалӧм. Падежъяслысь семантическӧй парадигма туялӧмыс петкӧдлӧ, кыдзи подув вежӧртас вылын сӧвмӧны содтӧд вежӧртасъяс, кодъяс мукӧддырйи зэв ылынӧсь подув вежӧртассьыс, весигтӧ сулалӧны сылы паныд. Мукӧддырйи тайӧ вайӧдӧ падежнӧй системаын зэв сӧвмӧм синонимикаӧ, но тайӧ век жӧ озырмӧдӧ грамматическӧй системасӧ.

5. Индан-асалан категория

Коми грамматикалӧн эм тӧдчана аслыспӧлӧслун, коді абу уна мукӧд, весиг рӧдвуж, кывйын. Тайӧ индан-асалан категория, кодлӧн грамматическӧй вежӧртаснас лоӧ петкӧдлыны предметъяскостса асалан (притяжательнӧй) да индан (указательнӧй) йитӧдъяс. Татшӧм йитӧдыс артмӧ кык грамматическӧй предмет костын:

1) грамматикаса морт, кодлӧн мыйкӧ эм (асалысь);

2) грамматикаса объект, кодӧс аслысалӧ грамматикаса морт (асалантор). Шуам, татшӧм формаясыс кыдзи вокӧй, вокным, вокныс, кыввужйыс петкӧдлӧ асаланторсӧ, грамматикаса предмет. Кодлӧн тайӧ предметыс — петкӧдлӧны -ой, -ным, -ныс суффиксъяс (‘менам’, ‘миян’, ‘налӧн’).

Индан-асалан категория артмӧдӧны лыд да морт грамматикаса категорияяс, кодъяс разнӧй комбинацияясын сетӧны квайт форма:

Асалан йитӧдъяс петкӧдчӧны куим грамматикаса морт костын:

1 м., кор сёрнитысьыс ачыс шуӧ асьсӧ асалысьӧн (киӧй);

2 м., кор сёрнитысь асалысьӧн шуӧ вом ёртсӧ, кодкӧд сёрнитӧ (киыд);

3 м., кор сёрнитысь шуӧ асалысьӧн мортӧс, коді оз пыр сёрниас, но сы йылысь мунӧ сёрниыс (киыс).

Тайӧ жӧ куим мортыс петкӧдчӧ уна лыд формаясын, сӧмын найӧ петкӧдлӧны оз ӧтнассӧ сёрнитысьсӧ, а кодъяскӧдкӧ ӧтвылысь (киясным), вом ёртсӧ и нӧшта кодӧскӧ (киясныд), некымын мортӧс, код йылысь мунӧ сёрниыс (киясныс).

Индан-асалан категория регулярнӧй, быд эмакыв вермӧ босьтны асалан формаяс. Индан-асалан суффиксъяслӧн кык подув вежӧртас: асалан да индан.

1. Асалан вежӧртас ёнджыкасӧ петкӧдчӧ сэк, кор сёрниыс мунӧ мортлӧн (либӧ предметлӧн) торйӧдны позьтӧм качество, свойство, юкӧн йылысь либӧ орӧдны позьтӧм йитӧд йылысь: а) рӧдвуж петкӧдлысь кывъяскӧд: Вокыслӧн вӧлі кык пи, Мамыдлысь юась; б) мортлӧн вывтыр юкӧнъяс петкӧдлысь кывъяскӧд: Киӧй кынмис, Кокыс висьӧ; в) кӧмкот, паськӧм, мичӧданторъяс петкӧдлысь кывъяскӧд: Сикӧтшыс сылӧн, Кӧмалі выль туплиӧс; г) мортлысь быд пӧлӧс настроение — аскылӧм петкӧдлысь кывъяскӧд: Мӧвпъясыс чеччалісны ӧтиторсянь мӧдӧ, Повзьӧмысла эз куж бура висьтавны; д) кор грамматическӧй мортӧн петкӧдчӧ ловтӧм предмет — асалан суффиксъясӧн оформляйтчӧны сылӧн юкӧнъясыс да характеристикаясыс: Пызанлӧн пасьтаыс, Пулӧн коръясыс, Пожӧм йывъясыс.

Асалан вежӧртас петкӧдчӧ и сэки, кор кодкӧ волысаліс тайӧ либӧ мӧд предмет кад кежлӧ (временнӧ). Татшӧм вежӧртаснас суффиксъяс вермасны паныдасьны став эмакывйыскӧд: Керкаыд киссьӧма, Мӧскыд лысьтытӧм, Турунным пуктытӧм, Письмӧтӧ мӧдӧді тӧрыт.

Асалан вежӧртасыс зэв топыда йитчӧма индан-урчитан вежӧртаскӧд, ӧд мортыс кӧ шуӧ Мӧскӧй менам, сійӧ нин индӧ, мый зэв бура тӧдӧ тайӧ пемӧссӧ, оз первойысь аддзы сійӧс. Кор сёрниыс мунӧ кодлӧнкӧ предмет йылысь, сэк нин гӧгӧрвоана, мый сёрнитысьыс тӧдӧ предметсӧ, мый оз кутшӧмкӧ, а урчитӧм предмет йылысь мунӧ сёрниыс. Сідзкӧ, быд асалана суффикс кутӧ и урчитана вежӧртас. Но мукӧддырйи тайӧ вежӧртасыс петкӧдчӧ ёна вынаджыка асалан вежӧртас дорысь. Сэк позьӧ сёрнитны куш индан-урчитан вежӧртас йылысь.

2. Индан вежӧртас кутӧны -ыд да -ыс (2 да 3 морта ӧтка лыда суффиксъяс), кор сёрниыс мунӧ тӧдса, урчитӧм предмет йылысь, кор индан-асалан суффикс йитчӧ: а) вӧр-ва петкӧдлысь нимъяскӧд: Ытваыс ыджыд, Шондіыс дзирдалӧ яра, Енэжыс сӧдз, Лымйыс сылӧма нин; б) кад петкӧдлысь кывъяскӧд: Асывнад сынӧдыс чӧскыдджык, Тулысыс таво водз, Войыс шоныд да лӧнь, Кадыс кольӧ, лэбӧ; в) кор колӧ стӧчмӧдны сёрнитанторсӧ, вынсьӧдны мӧвпсӧ, вӧдитчӧны урчитан-индан суффиксъясӧн: А номйыс, номйыс сэні, Вот йӧз серамыд!, А сёрниыс мыйтӧм вӧлі, Мыйта шогыс сюрлі сылы.

Тайӧ кык подув вежӧртас кындзи сёрникузяын вермӧны петкӧдчыны содтӧд вежӧртасъяс, кодъясӧс сьӧкыд урчитны, шуам:

а) 1 морта ӧтка лыда суффикс вермӧ петкӧдлыны лелькуйтан-меліӧдан вежӧртас: Козйӧй, козйӧй, мый сулалан, ме ӧд тэнӧ пӧрӧда, Шондіӧй-мамӧй дай вердысьӧй-аньӧй…, Зонъясӧй да буръясӧй … да мый нӧ тіянлы колӧ?;

б) ӧтвывтан вежӧртас, кодлӧн дзикӧдз вошӧма асалан да индан-урчитан тӧдчанлун: Олӧмыд ӧд абу помтӧм, Миян мортыд быдтор дорӧ велалӧма, Пӧрысь понйыд ройӧ оз увт, Вӧтад быдторйыс вермас лоны. Ёнджыка тайӧ вежӧртасыс петкӧдчӧ шусьӧгъясын да зумыд фразеологическӧй кывтэчасъясын.

Индан-урчитан функцияын 2 да 3 морта ӧтка лыда формаясыс вермӧны вежны ёрта-ёртнысӧ: Сук пармаад мортыд и вошӧма, Сук пармаас мортыс и вошӧма, Юад ваыс кӧдзыд, Юас ваыс кӧдзыд и с. в. Но вежӧртасыс налӧн абуджык ӧткодь. 2 морта суффикс -ыд кутӧ ёна стӧчмӧдӧмджык, мортыслы матынджык (интимнӧй) вежӧртас.

2 да 3 морта ӧтка лыда формаяс зэв ёна паськалӧмаӧсь коми кывйын стӧч урчитан-индан вежӧртасын. Найӧ паськыда паныдасьлӧны оз сӧмын эмакывъяскӧд, но и мукӧд кывсикасъяскӧд: а) лыдакывкӧд: Кыкыс на пӧвстысь — рочӧсь; б) нимвежтаскӧд: Мыйыс сӧмын абу тані!, Ӧтнад тэ и жалитан ставнысӧ (Г. Юшков, 238); в) инфинитивкӧд: Муннысӧ оз вермы; г) деепричастиекӧд: Сэки, орденсӧ босьтігас, дерт эз висьтась, мый повзьыліс жӧ (Г. Юшков, 224); д) кадакывбердса: Бӧртиас синваыс чепӧсйис… (Г. Юшков, 207), «Но и сэтчаняс бӧр жӧ нин муніс (Г. Юшков, 224), Ловъявывсьыныс асьнысӧ гуавлӧмаӧсь (чудь) (Г. Юшков, 195); е) кывбӧркӧд: Кӧсьта босьтіс пызан вывсьыс дзузгансӧ (Г. Юшков, 239), Паччӧр дорад асьтӧ такӧдӧмыд — абу жӧ олӧм. Индан-асалан суффиксъяслӧн став петкӧдчӧмыс абу на бура велӧдӧма.

Морфологическӧй ног кындзи (торъя суффиксъяс отсӧгӧн) асалан йитӧдъяс петкӧдчӧны нӧшта морфолого-синтаксическӧй способӧн, торъя кывтэчасъяс отсӧгӧн:

а) морта нимвежтас асалан падежын да урчитан-асалан суффикса эмакыв: менам вокӧй, тэнад батьыд, сылӧн мӧскыс, миян пӧчным, тіян порсьныд, налӧн книгаясныс;

б) ас нимвежтас асалан падежын да индан-асалан суффикса эмакыв: аслам мамӧй, аслад вокыд, аслас мӧскыс, асланым керканым, асланыс керкаыс. Корсюрӧ татшӧм конструкцияын индан-асалан суффиксъяс вермӧны вошны: ас керкаын, аслам зептын, аслад делӧ;

в) кык эмакыв, ӧтикыс на пӧвстысь — асалан падежын, мӧдыс — индан-асалан суффикса: батьлӧн чойыс, мортлӧн олӧмыс, мамъяслӧн сьӧлӧмъясныс;

г) кык эмакыв, кор ӧтикыс сулалӧ босьтан падежын, мӧдыс сулалӧ индан-асалан склонениеа керан падежын: нывлысь сьӧлӧмсӧ, мамлысь юрсисӧ, (эз казяв) мортлысь сямсӧ.

Аслысалан вежӧртас петкӧдчӧ кӧ кыв порядокӧн, тайӧ шусьӧ синтаксическӧй способӧн: кӧш вуг, морт ки, вок керка и с. в.

Уна пӧлӧс ногӧн вӧдитчӧмыс озырмӧдӧ сёрни, отсалӧ коми кывйӧн сёрнитысьлы стӧчджыка висьтавны ассьыс мӧвпсӧ, вынсьӧдны колана вежӧртассӧ. Нӧшта на унджык позянлун та могысь сетӧ сідз шусяна индан-асалан склонение.

6. Индан-асалан склонение

Индан-асалан формаын сулалысь эмакыв вермӧ вежласьны падежъяс серти да артмӧдны индан-асалан склонение. Индан-асалан склонение артмӧдысь принципыс татшӧм: квайт индан-асалан формаыс (-ӧй, -ыд, -ыс, -ным, -ныд, -ныс) босьтӧны падежнӧй суффиксъяс, вежласьӧны подув склонение серти:

(Продолжение)

Падежнӧй форма тэчасногыс куим пӧлӧс.

Ӧти: нимтан, асалан, босьтан, сетан, ӧтвывтан, могман падежъясын, 1 морта ӧтка лыда торйӧдан, матыстчан да ылыстчан падежъясын, 2 да 3 морта уна лыда матыстчан падежын (ставыс 41 форма) формаясыс артмӧмаӧсь индан-асалан суффиксысь, код бӧрын мунӧ падежнӧй суффикс.

Мӧд: 2 да 3 морта ӧтка лыда да став уна лыда форма торйӧдан падежын, 2 да 3 морта ӧтка лыда, 1 морта уна лыда матыстчан падежын, ылыстчан (1 морта ӧтка лыда кындзи), вуджан да воан падежъясын структураыс мӧд: кыввуж дорӧ содтыссьӧ падежнӧй суффикс, сы бӧрын — индан-асалан (ставыс 23 форма).

Коймӧд: керан, керанторъя, ина, пыран, петан падежъясын артмӧмаӧсь дзик выль суффиксъяс. Артмис тайӧ сы вӧсна, мый кык суффикс — падежнӧй да асалан — зэв топыда йитчисны, ӧтлаасисны ӧти суффиксӧ. Тайӧ бура тӧдчӧ петан падеж формаын, коді артмӧма петан падежса -ысь да асалан суффиксъясын (-ысь+-ым > -сьым; -ысь+-ыд > -сьыд; -ысь+-ыс > -сьыс). Пыран падеж вермис артмыны тадзи: -ӧ + -ым > -ам; -ӧ + -ыд > -ад; -ӧ+-ыс > -ас, лоис сідз шусяна стяжение; керанторъя — тадзи; -ӧн +-ым >-нам; -ӧн + -ыд > -над, -ӧн + -ыс > -нас. Сьӧкыдджык висьтавны, кыдзи артмисны керан да ина падежнӧй суффиксъяс. В. И. Лыткин гижӧ, мый керан падежлӧн финн-угор кадӧ вӧлі -м суффикс, коді усис прапермскӧй кадколастӧ. Сы пыдди кутіс бергавны -ӧс суффикс, коді артмис 3 морта асалан суффиксысь, либӧ индан нимвежтасысь (Лыткин В. И. Историческая грамматика коми языка, 25, 33 л. б.). Кыдзи артмисны -ӧс, -тӧ, -сӧ суффиксъяс, сьӧкыд висьтавны, позьӧ сӧмын казявны, мый наын зэв ёна тӧдчӧ асалан вежӧртас и пӧшти абу падежнӧйыс.

Ина падежлӧн суффиксъясыс дзик сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и пыран падежлӧн (омонимъяс), сӧмын налысь артман туйсӧ сьӧкыдджык гӧгӧрвоны. Вермас лоны, мый тані ӧткодялан роль ворсіс ина да пыран падежъяслӧн семантическӧй матыслун, ӧткодялӧй: воши вӧрӧ — воши вӧрын. Сідз жӧ индан-асалан склонениеын: пыра керкаам, шойчча керкаам.