Коми кывтӧдӧм

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Федюнева Г.В., Цыпанов Е.А. Асшӧр кывсикасъяс коми кывйын. — Сыктывкар, 1992.

Лыдакыв — асшӧр кывсикас, коді ӧтувтӧ абстрактнӧй лыд петкӧдлысь кывъяс. Уна грамматикаын — роч кӧть коми — позьӧ аддзыны татшӧм термин гӧгӧрвоӧдӧмъяс, мый лыдакыв петкӧдлӧ лыд, количество, пӧрадок, счёт.

Но лыдакывлы определенньӧ сетігӧн оз ков сорлавны кык поняттьӧ «числӧ» да «количество».

Числӧ — тайӧ математическӧй поняттьӧ, коді абстрагируйтӧма конкретнӧй предметъяслӧн лыдысь, количествоысь. Числӧ — тайӧ счётнӧй системалӧн элемент, коді артмис мортлӧн абстрактнӧй вежӧр сӧвмигчӧж, кузь историческӧй кадколастӧн. Лыдакывъясӧн лоӧны сӧмын кывъяс, кодъяс сетӧны нимъяс тайӧ счётнӧй системасӧ элементъяслы.

Тадз кӧ гӧгӧрвоны лыдакывсӧ, сы дорӧ некыдз оз лӧсявны кывъяс, кодъяс оз петкӧдлыны счётнӧй системалысь элементъяссӧ, а кутӧны мӧд сикас вежӧртасъяс. Шуам, ӧткодявны кӧ кык и гоз, вит и вита, дас и уна да с. в., лоас гӧгӧрвоана, мый коми кывлӧн счётнӧй системалӧн элементъясӧн лоӧны сӧмын кык, вит, дас кывъяс, сэк кор гоз, вита кывъяс кутӧны предмет вежӧртас, а уна — абстрактнӧй количество вежӧртас.

Лыдакывлӧн аслыспӧлӧслуныс сыын, мый сійӧ оз сӧвмы миян сёрниын, сійӧ тэчсьӧма нин историческӧй кадӧ, и выль лыдакывъяс оз нин позь лӧсьӧдны. Коми кывйын счётнӧй системаыс, кыдзи и уна мукӧд кывйын, артмӧма даса (десятичнӧй) подув вылын, кӧні торъялӧны: а) единицаяс (ӧтик, кык, куим, нёль, вит и водзӧ), б) дасаяс (дас, кызь, комын, ӧкмысдас и с. в.), в) сёяс (сё, кыксё, куимсё), г) сюрсъяс (сюрс, кык сюрс, вит сюрс).

Лыдакывъяс структура серти

Структура серти эмӧсь:

1. Прӧстӧй лыдакывъяс, кытчӧ пырӧны единицаяс ӧтисянь ӧкмысӧдз (ӧтик, кык, куим, нёль, вит, квайт, сизим, кӧкъямыс, ӧкмыс), дасаяс дассянь квайтымынӧдз (дас, кызь, комын, нелямын, ветымын, квайтымын), сё да сюрс лыдакывъяс.

2. Сложнӧй лыдакывъяс, кодъяс артмӧмаӧсь кык торъя лыдпасысь. Татчӧ пырӧны: даса нимъяс сизимдассянь ӧкмысдасӧдз (сизимдас, кӧкъямысдас, ӧкмысдас), Сёяс кыксёсянь ӧкмыссёӧдз (кыксё, куимсё, нёльсё, витсё, квайтсё и с. в.), сюрсъяс кык сюрссянь сё сюрсӧдз, кӧть эськӧ ӧнія орфография серти найӧ гижсьӧны торйӧн (кык сюрс, куим сюрс, сизим сюрс и с. в.).

3. Тэчаса лыдакывъяс, кодъяс артмӧмаӧсь кык либӧ некымын прӧстӧй да сложнӧй лыдакывйысь. Татчӧ пырӧны став лыдакывъяс, кодъяс лоӧны дасаяс, сёяс да сюрсъяс костын (дас ӧтик, дас вит, кызь квайт, комын нёль, сё ветымын вит, сюрс ӧкмыссё ветымын вит и с. в.).

Сложнӧй да тэчаса лыдакыв костын коми кывйын абу сэтшӧм ыджыд торъялӧм, кыдзи рочын (шуам, кӧкъямысдас и дас кӧкъямыс), но век жӧ «гӧгрӧс» дасаяс, сёяс, сюрсъяс петкӧдлысь лыдакывъяс, сы вӧсна мый наын регулярнӧя паныдасьлӧны -дас, -сё, -сюрс элементъяс, артмӧдӧны топыдджык кывтэчасъяс. «Абу гӧгрӧс» лыдпасъяс, кодъясӧс оз позь шуны сложнӧй кывъясӧн, структура боксянь свободнӧйджыкӧсь, артмӧдӧны зумыд кывтэчасъяс.

 Лыдакывлӧн лексика-грамматикаса чукӧръяс

Коми кывлӧн счётнӧй системаӧ пырӧны оз сӧмын дзонь числӧяс, но и числӧяслӧн юкӧнъяс да ылӧс лыдпасъяс. Такӧд ӧттшӧтш лыдакывъяс пӧвстын торйӧдчӧны сідз шусяна дробнӧй да ылӧс лыдакывъяс.

Дробнӧй лыдакывъяс петкӧдлӧны торъя числӧлысь кутшӧмкӧ юкӧн. Коми грамматикаын тайӧ вежӧртасыс петкӧдчӧ оз торъя кывйӧн, а кывтэчасӧн, коді артмӧ лыдакывйысь да джын, пай, юкӧн эмакывъясысь: 1 1/2 — ӧти да джын, 5 2/3 вит да кык коймӧд юкӧн, 1/5 — витӧд пай да с. в.

Тані колӧ бара жӧ бура торйӧдны дробнӧй лыдакывъяс, кодъясӧс петкӧдлӧны кывтэчасъясӧн, количество петкӧдлысь эмакывъясысь, шуам, му юкӧн, либӧ кадакывбердъясысь, кодъяс артмӧмаӧсь эмакывъясысь джынйӧн кыв отсӧгӧн: тӧлысьӧн-джынйӧн, ведраӧн-джынйӧн, часӧн-джынйӧн и с. в.

Ылӧс лыдакывъяс артмӧны кык лыдакыв орччӧн сувтӧдӧмӧн: кык-куим, дас-дас вит, вит-квайт и с. в., либӧ кык орччӧн сулалысь лыдакыв -ӧ- кывторйӧн йитӧмӧн: вит-ӧ-квайт, кык-ӧ-куим, нёль-ӧ-вит.

Татшӧм лыдакывъяс оз артмыны счётнӧй системалӧн быд элементысь — сӧмын мортлы медся колана, быдлунъя сёрниын паныдасьлысь лыдакывъяс отсӧгӧн, кызвыннас медводдза даса единицаясысь.

Стӧч урчиттӧм лыда вежӧртассӧ коми кывйын позьӧ петкӧдлыны не сӧмын ылӧс лыдакывъясӧн, но и мукӧд ногӧн, шуам:

а) кывтэчасъясӧн, кӧні ӧти компонентыс лоӧ эмакыв, мӧдыс — лыдакыв: лун дас, морт кызь, кер дас вит;

б) гӧгӧр, кымын, сайӧ кывбӧръяс отсӧгӧн, кодъяс сулалӧны лыдакыв бӧрын: комын кымын, витсё сайӧ, дас квайт гӧгӧр.

Но тайӧ кывтэчасъяссӧ оз позь лыддьыны лыдакывъясӧн, найӧ лоасны зумыд кывтэчасъясӧн, кодъяс артмӧмаӧсь разнӧй кывсикасъясысь.

 Лыдакывлӧн грамматикаса категорияяс

Лыдакывъяслӧн эм аслыспӧлӧс грамматическӧй категорияяс, кодъяс абуӧсь мукӧд кывсикасъяслӧн. Татшӧм категорияясӧн лоӧны ӧтвывтан (собирательносьт) категория да пӧрадок вылӧ индан категория.

Пӧрадок индан категория артмӧ кык формаысь — лыдакыв подув формаысь да -ӧд суффикса формаысь. Тайӧ кык паныд сулалысь формаыс кутӧ ӧти грамматическӧй вежӧртас: петкӧдлӧ предметъяс лыддьӧм дырйи пӧрадок: куим — коймӧд, нёль — нёльӧд, вит — витӧд, дас ӧти — дас ӧтикӧд, сё ветымын кык — сё ветымын кыкӧд и с. в. Тайӧ категорияыс регулярнӧй, сы вӧсна мый быд лыдакывйысь позьӧ артмӧдны -ӧд суффикса пӧрадкӧвӧй форма; сӧмын ӧтик, кык, куим торъялӧны тайӧ форма артманногнас — медводдза, мӧд, коймӧд.

Ӧтвывтан категория артмӧ лыдакыв подув формасӧ -нан- суффикса формалы паныд сувтӧдӧмӧн. Тайӧ кык формаыс кутӧны ӧтвывтан вежӧртас, кодыр став торъя единицаяс, кодъяс пырӧны числӧӧ (кык, куим, нёль, вит и с. в.), босьтчӧны ӧтвылысь, кыдзи ӧти чукӧр (кыкнан, куимнан, нёльнан, витнан и с. в.). Тайӧ категорияыс сідзжӧ регулярнӧй, артмӧ быд лыдакывйысь ӧтикысь кындзи.

 Лыдакыв субстантивируйтӧм

Коми кывйын лыдакыв вермӧ субстантивируйтчыны, либӧ петкӧдчыны эмакыв туйын. Лыдакыв субстантивируйтчӧ контекстын, сійӧ сӧмын вежӧ эмакывсӧ, босьтӧ сылысь функцияяссӧ, рольсӧ, но ачыс эмакыв чукӧрӧ некор оз вудж, шуам, Дӧвалӧн вӧлі куим пи, кыкыс — сюсьӧсь, а коймӧдыс — сідз-тадз.

Кор лыдакыв петкӧдчӧ эмакыв туйын, сійӧ босьтӧ сылысь став грамматическӧй категориясӧ, пондӧ вежласьны лыд, падеж да асалан категория серти. Но век жӧ тайӧ категорияӧн вӧдитчӧмын эмӧсь ыджыдкодь торъялӧмъяс.

Шуам, уна лыд петкӧдлысь суффикс -яс оз вермы содтысьны быд субстантивируйтӧм лыдакыв дорӧ, сӧмын «гӧгрӧс» лыдакывъяс (дасъяс, сёяс, сюрсъяс) дорӧ и оз вермы «гӧгрӧстӧм» лыдпасъяс дорӧ. Тшӧкыда -яс суффикс содтыссьӧ пӧрадкӧвӧй формаа лыдакывъяс дорӧ: ӧтияс, мӧдъяс, коймӧдъяс и с. в.

Индан-асалан категорияӧн вӧдитчигӧн субстантивируйтӧм лыдакывъяс некор оз артмӧдны 1 морта ӧтка лыда форма (витӧй, витӧдӧй, витнанӧй); оз паныдасьлыны уна лыда 1, 2, 3 морта формаяс пӧрадкӧвӧй да подув лыдакывлӧн. Субстантивируйтӧм лыдакывъяс вежласьӧны падежъяс серти, но зэв жӧ векньыда. Лыдакыв подув формаяс (ӧтик, кык, кызь, комын) вежласьӧны подув склоненньӧ серти (вуджан падеж кындзи) да индан-асалан склоненньӧын эм налӧн сӧмын 2 да 3 морта ӧтка лыда формаясыс. Ыджыд торъялӧмъяс эм и пӧрадкӧвӧй, ӧтвывтан, дробнӧй да ылӧс лыдакывъяс склоняйтӧмын.

 Коми лыдакывлӧн ӧткымын синтаксическӧй признак

Грамматика боксянь коми лыдакыв зэв матын кывберд дорӧ. Сійӧ ворсӧ сійӧ жӧ рольсӧ сёрникузяын, мый и кывберд: ёнджыка сійӧ мунӧ определенньӧ пыдди эмакыв бердын да примыкайтӧ сы дорӧ: куим чой, дас вит лун. Но век жӧ лыдакывлӧн эм аслыспӧлӧслун и синтаксисын. Сійӧ вермӧ лоны: подлежащӧйӧн (Нёль юксьӧ кык вылӧ), сказуемӧйӧн (Татшӧм нылыд — менам сё), определенньӧӧн (Кык челядя мам), обстоятельствоӧн (Ёрткӧд туйын кык кокни мунны).

Лыдакывлӧн торъя кывчукӧръяс ворсӧны сёрникузяясын аслыспӧлӧс роль: лыдакыв подув формаяс, ӧтвывтан, дробнӧй да ылӧс лыд петкӧдлысь формаяс ёнджыкасӧ босьтӧны сёрникузяын эмакывлысь местасӧ (подлежащӧй, обстоятельство), пӧрадкӧвӧй форма — ёнджыка определенньӧ местаын.

Грамматика боксянь лыдакыв кыдзи кывсикас — абу ӧти пӧлӧс, тайӧ тӧдчӧ морфологическӧй да синтаксическӧй категорияясӧн вӧдитчӧмын. Лыдакывлы позьӧ сетны татшӧм ӧтувъя дефиниция: лыдакыв — тайӧ кывсикас, коді ӧтвывтӧ отвлечённӧй лыд петкӧдлысь кывъяс. Найӧ вежласьӧны аслыспӧлӧс ӧтвывтан да пӧрадок индан категорияяс серти, сёрникузяын вермӧны ворсны уна пӧлӧс роль.

Мукӧд лыддянтор:

Федюнева Г. В. Числительное // Коми язык. Энциклопедия / Отв. ред. Г. В. Федюнева. М.: Издательство ДиК, 1998. С. 553-554.