Коми кывтӧдӧм

Урчитан либӧ кадакывберд шымыртӧ асшӧр кывъясӧс, кодъяс петкӧдлӧны быд пӧлӧс условиеяс, код дырйи мунӧ действиеыс, а сідзжӧ уна пӧлӧс признакъяслысь признаксӧ.

Кадакывберд кызвыннас артмӧ кыдзи торъя кывъяслӧн кынмӧм формаяс, кодъяс примыкайтӧны кадакыв бердӧ, гежӧдджыка кывберд дорӧ, кадакывйысь артмӧм эмакывъяс дорӧ, а сідзжӧ кадакывберд дорӧ. Сёрникузяын найӧ овлӧны ёнджыкасӧ обстоятельствоясӧн.

Сёрникузяын тайӧ рольыс и лоӧ грамматическӧй подулӧн кадакывберд артмӧм вылӧ. Историческӧя вӧлі сідз, мый кывъяс, кодъяс пыр петкӧдчӧны обстоятельство туйын, кутісны торйӧдчыны асланыс кывсикасъясысь, воштісны грамматическӧй категорияяс, лоины асшӧр кывчукӧрӧн. Шуам, коми кывйын эм тор кыв, коді лоӧ эмакывйӧн да вежласьӧ став парадигмаяс серти. Но керанторъя падежнӧй форма торйӧн зэв частӧ паныдасис обстоятельство туйын и торйӧдчис парадигмасьыс — торйӧн пукавны, торйӧн овны, торйӧн бура уджавны и с. в.

Кадакывберд подувсӧ артмӧдісны важ финн-угор адвербъяс, кодъяс зэв топыда вӧлі йитчӧмаӧсь нимвежтасъяскӧд да мукӧд нимъяскӧд: таво, тӧрыт, ӧтвыв, ӧтчыд, ӧтарӧ и с. в. Тайӧ подув вылас артмис кадакывбердъяслӧн ыджыд кывчукӧр, кытчӧ пырисны мукӧд кывсикасъясысь быд пӧлӧс кынмӧм формаяс. Кадакывберд пыр сӧвмӧ, суффиксъяс да кывбӧръяс отсӧгӧн пыр артмӧны выль кывъяс.

Медся озыра артмӧны кадакывбердъяс эмакыв подув вылын. Медся кокньыда вуджӧны падежнӧй формаын сулалысь эмакывъяс, кор найӧ дополненньӧ пыдди заводитӧны ворсны обстоятельственнӧй роль, ӧтлаав: Ӧстаткиысь пуисны рок и Ӧстаткиысь юыштісны дай разӧдчисны. Нимкодяся шоныд рытнас и Рытнас мунім ю дорӧ кыйсьыны. Нимъясысь артмӧм кадакывберд да падежнӧй форма костын торъялӧмыс сӧмын вежӧртасын да синтаксисын. Со мый гижліс та йылысь роч исследователь А. А. Потебня: «Нередко между наречием отыменным и падежом нет внешнего различия и граница между ними проводится лишь тем, что падеж, как дополнение, связан со всем склонением, а наречие из падежа стоит для обыкновенного сознания вне этой связи».

Медся паськыда кадакывберд артмӧ татшӧм падежнӧй формаясысь:

• а) керанторъя: подӧн, рӧдйӧн, падвежӧн, торйӧн, ӧдйӧн, ӧтчукӧрӧн, рытсёрӧн, кытшыльӧн (узьны), эскӧмӧн, кужӧмӧн (сёрнитны), сувтсӧн (зэрны), мырдӧн, надзӧн, гусьӧн, котӧрӧн, бурӧн;
• б) петан: сёысь (висьтавны), тӧдӧмысь, лёкысь, выльысь, унджыкысь, скӧрысь, помысь, мырдысь;
• в) пыран: ӧтлаӧ, ӧтпырйӧ, мӧдарӧ;
• г) воан: гӧрдӧдз, косӧдз;
• д) торйӧдан: помтӧг, пӧщадатӧг и с. в.

Та кындзи, кадакывбердъяс артмӧны кык кывйысь либӧ кывбӧра конструкцияяс подув вылын: кивыв, рытывбыд, войбыд, лунтыр, серампырысь, зывӧкпырысь, пырысьтӧм-пыр, выльвывсьыс, томвылысь, скӧрйывсьыс и с. в.

Кадакывбердлӧн эм и аслас кыв артмӧдан суффикс -а, код отсӧгӧн зэв продуктивнӧя найӧ артмӧны качествоа кывбердъясысь: бура, веськыда, ударнӧя, мисьтӧма, гажаа, кокньыда, кыпыда, ӧкуратнӧя, лёка, слаба, тӧлкӧвӧя, пӧся, смела, ӧткодя, шӧркодя и с. в.

Зэв озыра артмӧны кадакывбердъяс деепричастьӧ подув вылын. Тшӧкыда сьӧкыд весиг торйӧдны найӧс. Кор деепричастьӧ воштӧ содтӧд действиелысь вежӧртассӧ да петкӧдчӧ кыдзи подув действиелӧн определенньӧ, сэк позьӧ сёрнитны кадакывберд йылысь: Водзӧ мунісны тыртӧг.

Зэв матынӧсь деепричастьӧ дорӧ отглагольнӧй эмакывйысь артмӧм кадакывбердъяс: кужӧмӧн сёрнитны, судзсьӧмӧн овны, ырзӧмӧн бӧрдны. Ыджыд мамыс енув пельӧс водзас сувтлӧмӧн некымынысь пернапасасис (ВК., 1987, № 10). Кадакывбердӧн лоӧны -мӧн суффикса кывъяс, кодъясӧс пыр вӧлі шуӧны деепричастьӧясӧн: тӧдчымӧн быдмыны, шензьымӧн бура лыддьысьӧ, тырмымӧн вотӧма, пумӧн кыйӧма черисӧ, пӧтмӧн сёйим тшаксӧ.

Коми кывйын, кыдзи и мукӧд финн-угор кывъясын, тшӧкыда артмӧны кадакывбердъяс редупликация способӧн: лун-лун (пукалӧ), ӧтка-ӧтка, чукӧрӧн-чукӧрӧн (лэбӧны), ӧтикӧн-ӧтикӧн (сеталісны) и с. в.

Сідзкӧ, коми кывйын эмӧсь наречиеяс, кодъяс: г) артмӧмаӧсь зэв важӧн и ӧні петкӧдчӧны кыдзи непроизводнӧй кывъяс (пыр, сер, чим, тшук, швач, кор, таво); б) артмӧмаӧсь нимъясысь падежнӧй форма, кывбӧра конструкция либӧ сложнӧй кыв общӧй системаысь торйӧдӧмӧн (котӧрӧн, пӧсьвывсьыс чӧскыдджык, тӧвбыд); в) деепричастьӧ адвербиализуйтӧмӧн (пыригмоз); г) редупликация отсӧгӧн; д) -а суффикс отсӧгӧн (чӧскыда, мичаа, бура).

Кадакывбердлӧн лексико-грамматическӧй кывчукӧръяс

Кадакывбердъяс вежӧртас сертиыс юксьӧны обстоятельственнӧй, качественнӧй да изобразительнӧйяс вылӧ.

I. Обстоятельственнӧй кадакывбердъяс петкӧдлӧны действие мунӧм дырйи быд пӧлӧс обстоятельствояс, на пӧвстын:

1. Места:

• а) места, кӧні вӧчсьӧ действиеыс: вылын, ылын, пыдын, бӧрын, матын, водзынджык, шуйгавыв, веськыдланьын, мукӧдлаас, некымынлаын;
• б) места, кытчӧ индӧма, веськӧдлӧма действиесӧ: быдлаӧ, ылӧ, улӧ, шуйгавылӧ, шуйгалань, талань;
• в) места, кытысь петӧ действиеыс: ылысь, ылысянь, веськыдвывсянь, матігӧгӧрсянь;
• г) места, кодті мунӧ действиеыс: бокиті, кыклаті, ыліті;
• д) места, кытчӧдз мунӧ действиеыс: ылӧдз (кылӧ), шӧрвыйӧдз.

Позьӧ вӧчны кывкӧртӧд, мый став ина падежъясыс участвуйтӧны места кадакывберд артмӧдӧмын и сетӧны налы ассьыныс вежӧртассӧ.

2. Кад:

• а) кор мунӧ действиеыс: талун, аски, ӧтпыр, ньӧтчыд, пыр;
• б) корсянь мунӧ действиеыс: водзвывсянь, тӧрытсянь, асывсяньыс;
• в) дыр-ӧ мунӧ действиеыс: лунтыр, войбыд, рытывбыд;
• г) кутшӧм кадӧдз мунӧ действиеыс: тӧрытӧдз, ӧнӧдз, аръявылӧдз, рытсёрӧдз.

3. Помка да мог: тшыгла, йӧйла, скӧрла, жаляддза, йӧзаддза.

II. Качественнӧй кадакывбердъяс петкӧдлӧны действиелысь качествосӧ, дай унджыкыс на пӧвстысь артмӧмаӧсь качественнӧй кывберд подув вылын: югыда, тшапа, ньӧжмыда, нора, меліа, ӧдйӧ, нимкодя и с. в. Найӧ вочавидзӧны кыдзи? кутшӧма? кутшӧм ногӧн? юалӧмъяс вылӧ.

Качественнӧй кадакывберд пӧвстын торъялӧны действиелысь да качестволысь степень петкӧдлысь кывъяс: дзик, вывті, ёна, зэв, шнич, муртса и с. в. Найӧ вермӧны йитчыны кыдз кадакывъяскӧд (брӧд кӧтасьны, муртса тӧдчыны), сідз и кывбердъяскӧд (сап пемыд, дзурс пемыд, бура сьӧкыд, снитки выль) и кадакывбердъяскӧд (вывті уна, вель дыр, зэв лёка).

Качественнӧй жӧ кадакывберд пытшкын торйӧдам лыд петкӧдлысь кывъяс, кодъяс вочавидзӧны кымынысь? кымынӧн? кымын? юалӧмъяс вылӧ: уна, этша, унаысь, неуна, ӧтмында, кыкӧн, нёльӧдысь, сёысь.

III. Изобразительнӧй кадакывбердъяс артмӧдӧны коми кывйын зэв озыр чукӧр. Найӧ стӧчмӧдӧны кадакывлысь вежӧртассӧ уна боксянь:

• а) стӧчмӧдӧны действиелысь мунанногсӧ (кыдзи?): шняп уси, пласьт водіс;
• б) петкӧдлӧны действиелысь ӧдсӧ: джӧм сувтны, бырс сутшкыны, клоп пӧдлавны, тювк пырны;
• в) петкӧдлӧны действиелысь результатсӧ: пусь-пась косясьны, зиль-зёль жугавны и с. в.

Тайӧ кадакывбердъяс артмӧмаӧсь кыдзи звуко-образоподражательнӧй кывъяс, кодъяс ёна озырмӧдӧны коми кыв, стӧчмӧдӧны вежӧртассӧ. Тшӧкыда найӧ артмӧны кыкысь шуӧмысь, сӧмын гора шыыс вежсьӧ: сюв-сяв котӧртны, шурк-шарк вӧчыштны, гуль-голь гӧгыльтны (бӧчка), люс-ляс пывсьыны и с. в.

Синтаксис боксянь кадакывбердъяс ёнджыка овлӧны обстоятельствоясӧн: Бӧрас видзӧдлам, кодлӧн унджык лоӧ (И. Пыстин); Скӧрысла ас пиас оз тӧр; Сылӧн синъясыс видзӧдісны шога, кӧдзыда, ыджыда майшасьтӧг (Г. Фёдоров). Вермӧ лоны сійӧ и предикативнӧй функцияын: дӧрӧмыс буретш, синваыс дорын, синмыс водзас и мышкас и с. в.

Кадакывберд — вежласьтӧм кывсикас, сылӧн абу вежласяна формаяс. Но сы вӧсна мый сійӧ артмӧма мукӧд кывъяс подув вылын, структураас эм торъя суффиксъяс: ӧти-кӧ, падеж суффиксъяс: пытшкӧ, пытшкын, луннас, асывсяньыс, мӧд-кӧ, уна лыд петкӧдлысь суффиксъяс: лунтыръясӧн, бокъясті, коймӧд-кӧ, индан-асалан склоненньӧ суффиксъяс: вомгорулас, вомгорулад, подӧннад, лунтырнад (он вӧч), войбыдыс (эз тырмы), йӧйлаыс (вузаліс) и с. в.

Качественнӧй кадакывбердъяс, кодъяс артмӧмаӧсь кывбердъясысь, вермӧны вежласьны ӧткодялан тшупӧдъяс серти: ёна — ёнджыка — медъёна, сёр — сёрджык — медсёр.

Ӧткымын обстоятельственнӧй кадакывберд сідз жӧ вермӧ артмӧдны татшӧм тшупӧдъяссӧ: ӧдйӧ — ӧдйӧджык — медся ӧдйӧ, водз — водзджык — медся водз.

Кадакывбердъяс вермӧны кутны ичӧтмӧдан вежӧртаса суффиксъяс (ньӧжйӧникӧн, гусьӧникӧн, небыдика), а сідзжӧ босьтны качестволысь степень петкӧдлысь суффикс -кодь: важӧнкодь, водзкодь, тшӧкыдакодь, дыркодь и с. в.

Мукӧд лыддянтор:

* Цыпанов Е.А.  Адвербиализация // Коми язык. Энциклопедия / Отв. ред. Г. В. Федюнева. М.: Издательство ДиК, 1998. С. 14.