Коми кывтӧдӧм

Автор: Попова Э. Н.

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Ӧнія коми кыв. Морфология. Сыктывкар, 2000. Лб. 506-516.

Тайӧ кыв чукӧрӧ пырӧны кывторъяс, кодъяс петкӧдлӧны сёрнитысьлысь висьталантор дорас отношениесӧ: майшасьӧм, збыльлун либӧ чайтӧм, эскӧдӧм, тӧдчӧдӧны, кодлы веськӧдӧма висьталанторсӧ — висьталысьыслы либӧ кодлыкӧ мӧдлы, — кодлыськӧ либӧ мыйлыськӧ эмсӧ либӧ абутӧмсӧ да с. в. Модальнӧй кывторъяс пиысь позьӧ торйӧдны модально-волевӧй рӧмъяс тӧдчӧдысь, модальнӧй, эскӧдан, соссян, юалан да йӧз сёрни вылӧ ыстысян кывторъяс.

а) Модально-волевӧй бы, вай, давай, мед, эськӧ кывторъяс

Найӧ кутӧны ӧтувъя вежӧртас — сёрнитысьлысь кӧсйӧмсӧ, вӧзйӧмсӧ либӧ тшӧктӧмсӧ петкӧдлӧм. Найӧ векджык сулалӧны сказуемӧй бердын. Вай, давай, мед кывторъясӧн вӧдитчӧны ышӧдӧм, кӧсйӧм, тшӧктӧм, корӧм тӧдчӧдігӧн. Примеръяс:

Вай пуксьыв пызан дорас. Сёрнитыштам мунтӧдзыд, . . . (М. Игнатов),

— Вай сетам тайӧ пуяс дорас клятва — нэм чӧж лоны вернӧйӧн ӧта-мӧдлы (В. Напалков),

 — Сета кыв: аски жӧ клуб лоӧ прӧст. — Важӧн мед тадзи (И. Коданёв),

Ӧні мед кодкӧ лысьтлас тадзтӧ вомавны. Öні Самарин ачыс кодлы колӧ лабич ув индас (Г. Юшков),

Мед регыд нин люкала мусӧ. И сьӧлӧмӧй горш моз оз веськав (Г. Юшков).

Эськӧ кывтор пыртӧ сёрникузяас кӧсйӧм, колӧм, керӧмлысь либӧ состояниелысь позянлун, условность вежӧртасъяс:

Да и меным, стариклы, эськӧ любӧ вӧлі (В. Тимин).

Эськӧ кывторкӧд вермӧны топыда йитчыны мукӧд кывторъяс, кодъяс отсӧгӧн петкӧдчӧны содтӧд рӧмъяс: кӧть эськӧ, сӧмын эськӧ, мый эськӧ, мед эськӧ да с. в. :

— А мый эськӧ тэсӧ таніыс! (Г. Юшков),

Висьталіс, мый арталӧ бурджыкӧн не панны тані кутшӧмкӧ активнӧй действиеяс, кӧть эськӧ и вӧзйӧны кодсюрӧ сылы (Латкинлы) вӧчны тайӧс (Г. Фёдоров).

Мый эськӧ кывторъяса тэчаслы ӧткодь вежӧртасаӧн лоӧ мый тон кывторъяса тэчас:

Мый тон и не пастукавны — найӧ сӧмын эз лэдзлыны мӧсъяссӧ вуджны гортладор берегӧ, сэсся лун-лун вуграсьлісны, а кисьмӧм бӧрын вотлісны сэтӧр, льӧм да лежнӧг (В. Напалков).

б) Модальнӧй кывторъяс пыртӧны сёрникузяӧ:

1) эскӧдан (убеждайтан) рӧм (ӧд, тай, дерт, кӧнешнӧ):

Ӧти мӧслысь ӧд кык кучик оз кульлыны (В. Тимин),

А сэсся ӧд, ми тӧдім, тайӧ небыд оласа мортыс Сталинград, Кубань да Крым весьтын сынӧдса тышъясын уськӧдӧма фашистъяслысь дас кӧкъямыс самолёт (В. Тимин),

— Кужанныд ті мича нимъяс сетасны. Сійӧ тай и шуа: бура заводитінныд уджавны (И. Изъюров),

Пывсян ломтӧмыд тай абу пуръясьӧм, гӧгйӧдзыд ваын собавны оз ков (В. Безносиков),

Чепӧсъян, но абу тай югыд казармаад, майбыр (В. Тимин),

Но, дерт, пуксьылім жӧ сын черинянь дінад (В. Тимин),

Шуа: «Оз дерт век льӧль. . . Да ӧд оз жӧ пыр вай тӧв Тэнад олӧмын пӧльт» (В. Уляшев);

2) чайтӧм, майшасьӧм рӧмъяс (быттьӧкӧ, кӧ, кӧ-а, -ӧ, ӧдвакӧ, навернӧ):

Юрбитанін татчӧс ен тӧдысьясыслӧн! . . . Чой котыр али мый! Ӧдвакӧ! (Г. Юшков),

Оз лӧсяв миян батьӧлы быттьӧкӧ некутшӧм йӧрмӧм ни матайтчӧм, а со. . . корӧ кыдзи! (Н. Куратова),

— Косьтысьтӧгыд ог кӧ воӧй-а! — дрӧгнитіс гӧлӧсыс Ермолаевлӧн (М. Игнатов),

— Сӧтана! Дозмӧр кӧ-а!. . (Н. Куратова),

Кадысь кадӧ Сеня матыстчыліс ӧшинь дорӧ, медым ывлавывса би югӧрын видзӧдлыны тетрадьӧ, стӧч-ӧ шуавсьӧ (В. Юхнин),

Тыдовтчис кызтаыс йилӧн: сантиметр куим-ӧ-нёль (М. Игнатов),

Виччысьыштам, оз-ӧ кодкӧ горӧд, да бара водзӧ (М. Игнатов);

3) кӧсйӧм, веськодь отношение бӧръянтор дорас (-а, кӧть, кӧть-а):

— Мый тэд менам овыс узьны оз сет, ассьыд эн вунӧд-а! (М. Игнатов),

Со кыдзи гожъялӧмыд. Пӧшти сьӧдӧдз, эн дӧзмы кӧть-а (В. Тимин);

4) кывкӧртӧд либӧ ӧти кывйӧ воӧм (согласие): (инӧ/нӧ/инӧсь, либӧ, тон, небось, сідзкӧ):

Зонкаяс здук-мӧд чукрӧдлісны на нырнысӧ, но бабыслы эз пондыны ыръянитны, кывсетчисны:. — Мед инӧ мунам. Мед сӧмын оз мешайтчы миянлы-а (Н. Куратова),

— Но инӧ, сӧмын ӧтиӧс. — Коноплёв видлыштіс. Гычсӧ сёйыштіс и (В. Безносиков),

— Ме — «мустӧм»! — балчимтліс бугыльяссӧ Ӧксен. — Никӧыд инӧсь сьӧлӧмтӧ сывдіс!. . (В. Безносиков),

Арнас тон тыдовтчас, мый ӧні гадайтнысӧ (М. Игнатов),

— Либӧ эз и ков сетчыны, кар петавнысӧ кутісны (Г. Юшков),

Старик поліс воштыны писӧ — велӧдчас да вермас эновтчыны кӧр видзӧмысь, сідзкӧ, и пӧрысь батьысь (Е. Рочев),

Любӧ лои: олӧма йӧз, а пыдди пуктӧны том мортӧс, оз небось, мукӧд моз, лебезитны да сӧмын милицияса мундирсӧ уважайтны (В. Безносиков).

Модальнӧ-ӧткодялан кыдз (кыдзи), быттьӧ, кыдз быттьӧ, кыдз бы кывторъяс

Наӧн вӧдитчӧны чайтана, абу ёна эскана признак либӧ вӧчӧмтор вылӧ индігӧн, а сідзжӧ кутшӧмкӧ лоӧмторъяс орччӧдігӧн. Ӧткодялӧм вежӧртасыс наын зэв топыда ӧтлаасьӧма модальность вежӧртаскӧд. Примеръяс пыдди:

— Налы лоӧ сетӧма сійӧс кыдз лекарство, — кывкӧрталіс капитан да воча нюммуніс кос паськӧмӧн петысь нижньӧй чинъяслы (И. Торопов),

Вӧлӧмкӧ, Сашалы, кыдзи медся томлы, войяссӧ ковмывлӧма коллявны пызан вылын куим кусыньӧ кусыньтчӧмӧн (М. Игнатов),

— Войнад збыль сьӧкыдджык сулавны караулын. Сэкитӧ быд пу сайысь быттьӧ кодкӧ мыччасьӧ тэныд (Г. Фёдоров),

Паськыд тугана пожӧм йылӧ кыпӧдӧм электрическӧй лампочка гӧрдӧдіс пу эжсӧ, да пожӧмыс йылӧдзыс быттьӧ вӧлі ӧжигайтчӧма (И. Изъюров),

Окопыс быттьӧ сьӧд вӧнь (В. Лыткин),

Немечьясыс быттьӧкӧ веськодясисны, гежӧдика ракета сӧмын лэдзлісны (Г. Юшков).

в) Эскӧдан кывторйӧн лоӧ да кывтор.

Сійӧн вӧдитчӧны воча кыв сетігӧн, кор сёрнитысь кӧсйӧ вынсьӧдны висьталанторйыслысь збыльлунсӧ, сетӧ кутшӧмкӧ керӧм вылӧ сӧглас либӧ мыйынкӧ эскӧдӧ вом ёртсӧ. Примеръяс пыдди:

Да, тайӧ вӧлі, а ӧні со — ыджыд вокыс армияӧ мӧдӧдчӧ (В. Тимин),

— А-а. . . — ме джӧмдікодь. —Да, да помнита. . . (С. Раевский).

г) Соссян вежӧртас кутӧны абу да не кывторъяс:

— А-а, — нюжӧдіс сійӧ (Фукс).

 — Аттьӧ бур кыв вылад. — Синъясыс дзоргӧны зумыша, быттьӧ кӧсйӧны шуны: локтінныд пӧ не ас кадӧ, мешайтчанныд сӧмын. . . (М. Игнатов),

Не ӧти ошлысь пӧрччӧдӧма (Микул дед) пасьсӧ, чергӧдӧма вӧрса кӧзяинӧс ёсъ шыӧн да пуртӧн (Г. Фёдоров),

Ме первойсӧ эг сетчы да зіли письмӧясын войт не бӧрыньтчыны, мыйӧ волім нин, но воча кывйын — бара быд лунъя выльторъяс и юалӧм: мый йылысь водзӧ гижны! (В. Тимин),

Купечьяслысь кӧр яй кылӧдысьяслы, мед не прӧзевайтны ытвасӧ, лоӧ ёна тэрмасьны (Я. Рочев),

Авторыс моз жӧ чотіс тайӧ циркулярыслӧн стильыс, падвеж муніс воддза индӧдъясыскӧд, но нинӧм он вӧч — ӧні абу нин 1941-ӧд во (Г. Юшков),

Мый абу войвывлань, та йылысь шуӧма вӧлі веськыда, оз на пӧ артмы (В. Тимин),

Видз вывті мунны кокниджык дзескыд вӧр туй дорысь. Абу няйт (Н. Куратова).

д) Юалан кывторъяс а, -ӧ, ӧмӧй (мӧй), ли, неужели, нӧ, мый

Найӧ сёрникузялы сетӧны юалан шуанног да юалан вежӧртас, торйӧдӧны сійӧ кывсӧ, коді кутӧ юалӧмсӧ, а сідзжӧ пыртӧны уна сикас содтӧд рӧм (чайтӧм, эскытӧмлун, майшасьӧм, шензьӧм да с. в. ). Примеръяс пыдди:

Да, но а месӧ?. . (В. Тимин),

— Ачым ог тӧд. Пола — вот кӧ тайӧ, Илья Яковлевич, а?! (Б. Шахов),

— . . . Тэ тай нӧ вӧлі вит арӧссянь нюжӧдчан вӧжжи дінӧ. — Эг жӧ кӧ витсянь-а! (Е. Рочев),

И дыр-ӧ тадз ковмас жуйвидзны меным? (В. Тимин),

Вермас-ӧ Матвей личкыны-шыльӧдны ас пытшсьыс ичӧтсяньыс лоӧм тайӧ вабергачсӧ! (И. Торопов),

Шорӧй, шорӧй, визувтлан-ӧ кадас, кор лӧз ванад пӧткӧдчис бригада! (Ю. Васютов),

Тані эмӧсь и йӧра, и кӧр, и ош, и рысь, и выдра, и мой, и низь, и кунича, сан и руч, норка и ур, сьӧдбӧж и кӧч. Да верман ӧмӧй лыддьӧдлыны! (И. Пыстин),

Первойысь ӧмӧй нӧ сылы лоӧ ветлыны тадзисӧ! (М. Игнатов),

Весьшӧрӧ Зурганӧс кыскам. Шыасьлі ӧд Манов дорӧ, да кывзас мӧй сійӧ! (В. Власов),

Ок, вунӧдлытӧм гожся асывводзьяс! Тӧдан мӧй сэки, мый тэнӧ водзын виччысьӧны не сӧмын татшӧм югыд да мича асывъяс, но и бушкола лун-войяс (И. Изъюров),

Тэ ӧд чужин эн мӧй ыб дор сёнын, паськыд гудыр юӧн мыйла кӧсъян лоны? (Ю. Васютов),

— . . . ми emӧні долженӧсь мӧвпавны не бергӧдчӧм йылысь, а именнӧ юсӧ вуджӧм йылысь. Неужели огӧ вермӧй? (М. Игнатов),

— Сэсся нӧ збыль  кӧсъян аслад кратайтчысь кӧзяйкаыдкӧд мунны? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Проня (Г. Фёдоров),

Волас оз нӧ коркӧ Илларионлӧн керкаыс! (М. Игнатов),

— А ме нӧ ог ветлӧдчы! Мукӧд бабаыс на тшӧтш ӧні кутас дай. Мед вот волас арыс (Г. Юшков),

— Тэ мый? Он верит? Ме кыв сеті, став йӧз водзас. . . (И. Коданёв).

е) Йӧз сёрни вылӧ ыстысян кывторъяс.

Наӧн лоӧны мися да пӧ кывторъяс.

Ас сёрни вылӧ ыстысигӧн вӧдитчӧны мися кывторйӧн. Примеръяс:

Мися, ачым том и вына! (А. Лужиков),

Надея кутіс, мися, регыдӧн бурда, но абу тай ме ног вӧлӧма (В. Безносиков),

Ме и шуа: «Мися, Вассушкакӧд эськӧ тӧдса нин да. . . Дзик раминик сьӧла кодь нывбабаыс, а менам садӧкӧ оз овмӧдчы» (В. Безносиков).

Мӧд мортлысь сёрнисӧ висьталігӧн вӧдитчӧны пӧ кывторйӧн.

Такӧд тшӧтш вермас петкӧдчыны сёрнитысьыслӧн йӧз сёрни дінӧ эскытӧмлун либӧ ӧти кывйӧ вотӧм. Примеръяс пыдди:

Ӧвтыштіс сӧмын кинас, заборӧ мыджсьӧмӧн, бур туй пӧ (В. Тимин),

Коркӧ пӧ ӧд ваыс воас жӧ, кодйыштам ещӧ (Н. Куратова),

— Тайӧ жӧ Самарин, мутисӧ венас! — серӧктіс Горынин. — Пукалім, важвоасим и выльвоасим, сэсся шуӧ, исласьны пӧ ветлам (Г. Юшков),

— . . . Кык пӧвстӧн пӧ ӧти уджсьыс оз босьтлыны. Некытчӧ оз мунны ни, ваӧ пӧ пырам кытчӧкӧ мунам дорысь. Сёрнит сэсся накӧд! (Г. Юшков),

Оз эскы вӧлі, сералӧ, кытысь пӧ кос лыа шӧрас ва чужис (В. Тимин).