Коми кывтӧдӧм

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Федюнева Г.В., Цыпанов Е.А. Асшӧр кывсикасъяс коми кывйын. — Сыктывкар, 1992.

Причастие

1955 вося грамматикаын сетӧма причастиелысь сӧмын нёль сикас форма: -ысь (мунысь действиелӧн причастие) — уджалысь морт ‘морт, коді уджалӧ’, -ан (вӧчан действиелӧн причастие) — вуран дӧрӧм ‘дӧрӧм, кодӧс вурӧны’, -ӧм (мунӧм действиелӧн причастие) — велӧдчӧм морт ‘морт, коді велӧдчис’, -тӧм (вӧвлытӧм действиелӧн причастие) — велӧдчытӧм морт ‘морт, коді эз велӧдчы’. Но збыль вылас коми литературнӧй кывйын эм 6 торъя партицип, содтӧд лыддьӧдлӧмаяс дорӧ -ана суффикса ӧнія када причастиеяс: лӧгалана синъяс, ошкана овмӧс; -ӧма суффикса колян када партиципъяс: сьӧдасьӧма чужӧм, олӧма морт.

1. -ысь суффикса ӧнія када причастиеяс паськыда паныдасьлӧны коми литературнӧй кывйын: Руӧн пӧлясьысь самӧварыс рӧмпӧштан моз нерис чай юысьясӧс (В. Юхнин).

Вежӧртас боксянь найӧ петкӧдчӧны кыдзи активнӧй действие вылӧ индысь партиципъяс, кодъяслӧн гӧгӧрвоӧдан кывйыс пыр лоӧ логическӧй субъектӧн, действиеыс век петӧ сысянь: горзысь кага, люкасьысь мӧс; Анна гӧнитіс ылыстчысь аргышъяс бӧрся (Е. Рочев).

Тайӧ причастиеясыс кутӧны када вежӧртас да артмӧдӧны оппозиция колян када партиципъяслы, ӧтлаав: усьысь лым – усьӧм лым. Причастиелӧн кадыс кыв тӧдысь вежӧрын петкӧдчӧ подув действие петкӧдлысь кадакывкӧд йитӧдын: Бабӧ ноксьӧ ломтысьысь пач дорын (Н. Куратова). Тані причастие петкӧдлӧ подув действиекӧд (ноксьӧ) мӧд действиелысь (пач ломтысьӧ) ӧтлаын мунӧмсӧ. Ӧтпыр друг аддзас ёль берег дорысь куйлысь ошкӧс. Мӧд лунӧ катысь пыжаяс сувтісны сы водзӧ (В. Чисталёв). Но причастиеяс вермӧны петкӧдлыны оз сӧмын релятивнӧй кад, но и актуальнӧй, абсолютнӧй кад, кор найӧ асьныс быттьӧ петкӧдлӧны ӧнія, пыр мунысь действие: Чусмысь би моз жӧ вӧрзьӧдӧ коми морттӧ шогалысь вӧр-пуыд (Г. Юшков); шыӧдчӧмъясын: Шувгысь парма!; шусьӧгъясын: Увтчысь понйысь оз пов. Татшӧм сяма ӧнія относительнӧй кад кутӧны и -ан да -ана суффиксъяса причастиеяс, а колян кад -ӧм да -ӧма суффиксъяса партиципъяс.

Тӧдчана аслыссикаслунӧн партиципъяслӧн лоӧ уна сикас конструкцияяс артмӧдӧм: Татшӧм вонад Сыктыв вожын абу гажтӧм: тюни гындысь визинчи ни кышан вурысь поёлчи озджык мунны Сибирӧ (В. Юхнин). Активнӧй причастиеяс коми литературнӧй кывйӧ бӧръя каднас тшӧкыда пыртӧны И. Торопов, Е. Рочев, Н. Куратова.

2. -ан да —ана суффиксъяса ӧнія када причастиеяс важджыкӧсь видлалӧм нин формаысь, а налӧн вежӧртасыс паськыдджык. Тайӧ ёна торйӧдӧ коми причастиеяс мукӧд кывъяса партиципъясысь.

Кыкнан формасӧ позьӧ лыддьыны торъя причастиеясӧн, кӧть эськӧ -ана суффикс лоӧ бӧръяджыкӧн. Кывбердлӧн -а суффикс содтыссис -ан дорӧ, но вежӧртас боксянь ыджыд торъяланлун -а содтӧм эз вай, ӧтлаав: нималан и нималана, радейтан и радейтана, визувтан и визувтана. Сӧмын -ана формаяс ӧнія коми кывйын матынджыкӧсь кывберд дорӧ и оз нуны конкретнӧй вежӧртаса действие-признак: Поэт чуньнас вӧрзьӧдлӧ би моз ӧзъяна розъяс (Г. Фёдоров).

Мыджсьыны кӧ -ан да -ана формантъяс вылӧ кыдз комплекснӧй грамматическӧй вежӧртас кутысьяс вылӧ, позьӧ казявны, мый причастиеяслӧн вежӧртасыс паськыд и кутӧ кык торъя грамматическӧй схема. Действиеыс вермӧ петкӧдчыны и кыдзи активнӧй, и кыдзи пассивнӧй.

Активнӧй вежӧртас петкӧдчӧ сэк, кор логическӧй субъектӧн лоӧ гӧгӧрвоӧдан кывйыс: тірзян гӧлӧс, киссян ва, тӧдана йӧз. Тайӧ вежӧртасыс ӧткодь видлалӧм нин -ысь причастиекӧд — тірзьысь гӧлӧс, киссьысь ва, тӧдысь йӧз. Татшӧм конкурируйтӧм вайӧдӧ сэтчӧдз, мый кыкнан синоним сяма кыв формаысь ӧтиыс венӧ мӧдсӧ, -ысь суффикса причастиеяс кутісны тшӧкыдджыка паныдасьлыны ӧнія коми литературнӧй кывйын, а -ан да -ана суффикса причастиеяс активнӧй вежӧртасын — шочджыка. Но сёрнисикасъясын активнӧй вежӧртаса -ан / -ана причастиеясыс ёна на паныдасьлӧны — дуран йылэм, с’ис’малана лук (вылыс Эжва), пӧдан чэри, пас’кӧм с’оан кор (вылыс Сыктыв) и с. в.

Активнӧй вежӧртаса партиципъяс литературнӧй кывйын зэв шоча сулалӧны ловъя лов петкӧдлысь определяйтан кыв бердын — нюмъялан чужӧм, дэльӧдны кӧсъяна синъяс, чепӧльтан кӧдзыдъяс. Г. Юшковлӧн «Чугра» романын Виринея да Самарин сёрниын:
— Мирскӧйыд бара меным оз ков.
— Кутшӧм мирскӧй?
— Табак нёнялан, вина юан, чепӧльӧн юрбитан.

Уна коми гижысь (И. Торопов, Е. Рочев, Н. Куратова) зэв нин шоча пыртӧ тайӧ вежӧртаса партиципъяссӧ ас гижӧдъясӧ. Тайӧс оз позь лыддьыны лючкиторйӧн, ӧд синонимия вермӧ ёна озырмӧдны литературнӧй кывлысь позянлунъяс.

Пассивнӧй вежӧртас мыджсьӧ сэтшӧм йитӧд вылӧ, кор гӧгӧрвоӧдан кыв лоӧ причастие действиелы логическӧй объектӧн: велӧдан морт, кӧдзан сю, мӧдӧдана гижӧд. Пассивнӧй вежӧртассӧ артмӧдӧны вуджан кадакывъяс. Пассивнӧй причастиеяс паныдасьлӧны ёна шочджыка активнӧйясысь. Тайӧ овлӧ сы вӧсна, мый татшӧм вежӧртаса причастиеясӧн вӧдитчӧны ёнджыкасӧ сэк, кор эм та вылӧ колана ситуация, шуам: Быд чукыльын кыскан керсӧ бертӧ сулалысь пу (В. Юхнин).

Причастиеяс артмӧдӧны уна сикас конструкцияяс. Причастиеяс активнӧй вежӧртасын кутӧны (либӧ вермӧны кутны) веськыд объект, кыдзи: Он жӧ ыж сёван понтӧ велӧд (Сыктывкар бердса диалект). А причастиеяс пассивнӧй вежӧртасын кутӧны (либӧ вермӧны кутны) керанторъя падеж формаӧн петкӧдлӧм субъект: Конвойӧн тэрмӧдлан арестант чукӧр бердіс, да станцияын бара лоис лӧнь (Г. Фёдоров).

3. —ӧм да —ӧма суффиксъяса колян када причастиеяс кутӧны тӧдчана кад вежӧртас, найӧ петкӧдлӧны сэтшӧм действие, коді вӧлӧма сёрникузяын подув действие, мунтӧдз на: Бара на букыдмис Виринеялы воссьылӧм лун югыдыс (Г. Юшков).

Семантика боксянь налӧн тшӧтш эм кык шӧр вежӧртас:

а) активнӧй — велӧдчӧм морт, разӧдчӧм стада, доршасьӧм синва, ӧзйӧм би да с. в. Зэв тӧдчанаторйӧн лоӧ сійӧ, мый причастиеяс татшӧм семаын оз кутны конструкцияас веськыд объект и артмӧны кызвынсӧ вуджтӧм кадакыв кывдінъясысь: кулӧм гут, чужӧм кага, косьмӧм шор, рудӧдӧм чужӧм, чегӧм ниа, гыӧрзьӧм ӧшинь и с. в.;

б) пассивнӧй партиципъяс пыр артмӧны вуджан кыввужъясысь — тшупӧм керка, гижӧм диплом, донӧдӧм из. Действиеса субъектыс вермас петкӧдчыны керанторъя падежа эмакывйӧн: важ йӧзӧн тӧдмалӧмаыс выль йӧзлы вуджӧ (И. Торопов); либӧ контекстысь гӧгӧрвоана, коді субъектыс: Вежаньыс юмыртыштӧм вом доръяснас инмӧдчыліс юр пыдӧсас (Я. Рочев). Мукӧддырйи субъектӧн лоӧ став коллективыс: Сійӧ ӧд нежитӧм кагаяс босьтӧ вомидзыд (Н. Куратова); либӧ субъектыс дзикӧдз оз гӧгӧрвосьы, тӧдчӧ куш результатыс: косьтӧм яй, донӧдӧм из, сулӧдӧм вина, шырӧм юр.

-ӧма суффикса причастиеяс паныдасьлӧны шоча: Салдат Иван довкнитіс кульӧма тушалань (И. Торопов), кызвыйӧнсӧ субстантивнӧй да предикативнӧй позицияын: Йӧзыс шаньӧсь-шаньӧсь, бурӧсь, велӧдчӧмаӧсь (И. Изъюров).

4. Соссян причастиеяс артмӧны -тӧм суффикс отсӧгӧн, коді йитчӧ веськыда кадакывлӧн кыввуж дорӧ: повтӧм морт, идравтӧм картупель.

Тайӧ причастиеяслӧн зэв паськыд и аслыспӧлӧс вежӧртас, найӧ артмӧдӧны паныд вежӧртаса воча формаяс став видлалӧм кин позитивнӧй партициплы кыдзи действиелӧн актив / пассив боксянь, сідз и када вежӧртас боксянь.

Дженьыда ставсӧ позьӧ петкӧдлыны тадз:

1) -тӧм вылӧ причастие петкӧдлӧ действие, коді оз мун шӧр действиекӧд ӧттшӧтш (ӧнія када причастиеяслы паныд). Сійӧ вермӧ петкӧдчыны:

а) активнӧй вежӧртасӧн — бӧрдтӧм кага (паныд сулалӧны — бӧрдысь, бӧрдан(а) кага);

б) пассивнӧй вежӧртасӧн — вунӧдтӧм сёрни, кывтӧм дой (паныд сулалӧны — вунӧдан(а) сёрни, кылан(а) дой);

2) петкӧдлӧ действие, коді эз вӧвлы шӧр действие мунтӧдз (сулалӧ колян када причастиеяслы паныд):

а) активнӧй вежӧртасӧн — сёйтӧм-ютӧм морт (паныд сулалӧны — сёйӧм(а)-юӧм(а) морт);

б) пассивнӧй вежӧртасӧн — гӧртӧм му (паныд сулалӧны гӧрӧм(а) му).

Но векджык активнӧй вежӧртаса причастиеяс паныдӧсь ӧнія када причастиеяслы, а пассивнӧй вежӧртаса причастиеяс — колян кадаяслы.