Коми кывтӧдӧм

Автор: Попова Э. Н.

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Ӧнія коми кыв. Морфология. Сыктывкар, 2000. Лб. 506-516.

а) индан вот, то, со кывторъяс.

На отсӧгӧн висьталысьыс индӧ морт, эмтор либӧ лоӧмтор вылӧ, ставтор вылас, мый вылӧ позьӧ индыны.

Вот, то кывторъяс отсӧгӧн индӧны мыйкӧ матыссатор:

— . . . Вот ёртӧй мунӧ сельскохозяйственнӧйӧ, а ме кӧ тшӧтш муна — лоас кык агроном. Кык агроном, но ни ӧти горняк оз ло (М. Игнатов).

Мыйкӧ ылыссатор индігӧн вӧдитчӧны со кывторйӧн:

— Проня! Аддзан со эсійӧ мортсӧ? — ва дорын век на пӧкаживайтысь Латкин вылӧ юрнас довкнитліс сійӧ (Г. Фёдоров),

Со тай йӧз чукӧрысь торйӧдчисны куимӧн — кык ныв да зон, мӧдӧдчисны сикт помлань (И. Изъюров),

Со сквореч лэбалӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, картупель му вылын корсялӧ гагъясӧс да ваялӧ найӧс позъяс пияныслы.

Со живкъялӧны керка гӧгӧр чикыш пара (С. Раевский).

Вот кывторйӧн вӧдитчӧны кодлыкӧ мыйкӧ сетігӧн:

— Вот тэныд справка, Фёдор Михайлович. Сы серти быд районса милицияын тэныд сетасны выль паспорт, — Илья Яковлевич чорыда топӧдліс Педьӧлысь кисӧ (Б. Шахов), .

. . Вот пакет, тані ставсӧ гижӧма. Сетан Лунинлы ли, Кривопановлы, аслыс экспедицияӧн веськӧдлысьлы ли. Гӧгӧрвоан? (Б. Шахов).

Индан, юалан нимвежтаскӧд либӧ урчитанкӧд тэчасын вот кывтор вермӧ петкӧдлыны стӧчмӧдӧм:

Вот сэки ме и шуи висьтавны ӧнія том йӧзлы менам арлыда том йӧз йылысь, кодъяс сувтісны паныд фашистъяслы (В. Осипов).

Вот кывтор тшӧкыда содтыссьӧ ловъя сёрни йитігӧн, кор мортыс висьталігас сувтыштлывлӧ, вӧчӧ костъяс:

— Эм сэтшӧм ичӧтик зверь, ласичаӧн шусьӧ. Вот. Тайӧ ласичаыс зэв ёна радейтӧ вӧвъясӧс. . . Войнас сійӧ матыстчас вӧв дорӧ да кыӧ бурысяс кӧса, либӧ дзугӧ бурысьсӧ. Вот. А вӧв сулалӧ, нежитчӧ, да думайтӧ ассьыс вӧв думъяссӧ. (. . . ) Вот. А кӧсасӧ да бурысьсӧ дзугӧ сы могысь, медым не усьны, бурджыка кутчысьны, быттьӧ пос вӧчӧ. . . (. . . ) Вот. (. . . ) (С. Раевский).

Индан кывторъяс йитчӧны сійӧ кывйыскӧд, код вылӧ усьӧ логическӧй личкӧмыс.

б) Урчитан-стӧчмӧдан буретш, именнӧ, стӧч, самӧй, как раз, пӧшти кывторъяс

сёрникузяын урчитӧны, стӧчмӧдӧны кывъяслысь либӧ сёрникузяяслысь вежӧртассӧ. Примеръяс пыдди:

И буретш сэки, пемыдас, вай вылас, лёк тӧв лыбис, падера, кыдзисюрӧ пондісны катласьны и куснясьны гӧгӧр сулалысь кузь пуясыс, . . . (И. Торопов),

А ме буретш лэбачьяс серти и казялі, мый кӧнкӧ таладорын ва эм (В. Тимин),

Но ачыс эз аддзы тӧдса чужӧм, ни сійӧс эз чукӧст. Да и кысь? Вит во да джын пӧшти коли (Б. Шахов),

Федя бура тӧдіс Витяӧс. (. . . ) Найӧ быдмисны пӧшти ӧтлаын (С. Раевский).

в) Тӧдчӧдан-векньӧдан кывторъяс: кӧть, куш, сӧмын, толькӧ, медтыкӧ, тыкӧ.

Тайӧ кывторъясыс логическӧя торйӧдӧны кывъяс либӧ кывтэчасъяс да индӧны сы вылӧ, мый эмторъясыс, керӧмъясыс либӧ признакъясыс петкӧдчӧны сы выйӧдз тӧрмӧн, кытчӧдз позьӧ, стӧчджыка кӧ, не унджык сыысь, мый петкӧдлӧма сійӧ кывнас либӧ кывтэчаснас, кодкӧд йитчӧмаӧсь тайӧ кывторъясыс. Примеръяс:

Миянтӧг нинӧм на оз артмы, — думайтіс мунігмозыс Домень. — Куш нывъяскӧдыд этша мый вӧчад! (И. Изъюров),

. . . старшина зілис гӧгӧрвоӧдны менӧ, мый государствоным абу лысьтан мӧс, кыдз чайтӧны ӧткымынъяс, да тӧждысьӧ оз куш ме вӧсна (В. Тимин),

Медтыкӧ аслас уджыс вӧлі бур, медтыкӧ ачыс йӧз водзын нинӧмӧн лёкӧн эз пет (И. Изъюров),

Дыш велӧдчынытӧ, медтыкӧ эськӧ вӧрӧ дась песла моз сӧмын институтад ветлыны, вот и ӧзтісны морттӧ, . . . (Г. Юшков),

Дуня комнатаӧ пырӧм бӧрын сӧмын гӧгӧрвоис: тайӧ на костын абу на медбӧръя сёрни (И. Изъюров),

Ме бара восьлала посводзкодьӧ, но сӧмын тайӧ посводзсӧ писькӧдӧма лым толаын (М. Игнатов),

— Мый нӧ! — Толькӧнӧсь не пӧръясьны (Г. Фёдоров).

Сӧмын да толькӧ кывторъяс вермӧны бергавны роч исключительно, единственно кывторъяслы лӧсялана вежӧртасын: ‘нинӧм мӧдтор, мый висьталӧма сійӧ кывнас, кывтэчаснас либӧ сёрникузянас, кодкӧд паныдасьлӧны тайӧ кывторъясыс’:

Сӧмын арся кузь зэръясыс нюласны помӧдз (Е. Рочев),

Тэнӧ верда, мыйта лолыд лэптас: хурмаӧн, яблӧкӧн, алычаӧн, грушаӧн и сливаӧн — быдсяманас. Но сӧмын тэнӧ (В. Тимин),

Ёртъяс, сӧмын водзӧ, эн жалитӧй фашистъясӧс, кодъяс мӧвпалӧны ленинградса уличаяс вылын гуляйтӧм йылысь (А. Лыюров).

Кӧть кывтор кывйыслӧн (либӧ кывтэчасыслӧн) вежӧртасыслы векньӧдан рӧм пыртӧм кындзи да такӧд тшӧтш сійӧс логическӧя торйӧдӧм кындзи, сетӧ нӧшта уступительнӧй рӧм:

Письмӧясыд письмӧяс и эмӧсь, а сёрнитыштны, аддзысьлыны кӧть здук кежлӧ — мӧд делӧ. . . (М. Игнатов),

— Гӧтырпу сідзкӧ аддзин. Пусьысь-пӧжасьысь кӧть лоӧ (И. Коданёв),

Накӧд сёрниын Григорий Матвеевич гарыштіс, мый бур эськӧ вӧлі, стрӧитны кӧ аслыс кӧть ичӧтик керка (Я. Рочев),

Быд мойдын эм ичӧтика кӧть збыльторйыс (Г. Фёдоров),

Но кыдз вӧчны, мед югыдӧдзыс оз казявны, либӧ кӧть мунӧмӧс оз аддзывны! (И. Пыстин).

г) Вынсьӧдан кывторъяс

Тайӧ чукӧрыс вель озыр, татчӧ пырӧ уна кывтор: бара, быдӧн/быдсӧн, весиг/весигтӧ, выйӧдз, дажӧ, жӧ, и, ни, но (‘ну’, кор но кывторйыс сулалӧ водзын, да ‘же’, кор но кывторйыс сулалӧ бӧрын), нӧ, ӧд (вед), прӧстӧ, веськыда.

Вынсьӧдан функцияысь ӧтдор тайӧ кывторъясыслы лӧсялӧ тӧдчӧдан функция, а сідзжӧ уна пӧлӧс мукӧд вежӧртастор пыртӧм. Примеръяс пыдди:

— Гортад и вӧзйысь. — Ог бара, — быттьӧ ыстӧны нин, пыксьыштіс нывка (Г. Юшков),

Кӧні бара думайтӧ узьмӧдчыны (Бойко)! (М. Игнатов),

Либӧ чукчи, либӧ тар кыпӧдчас, оз татчӧс байдӧг лэбзьӧм шы кодь кыв — вӧрыс чуймывлӧ быдӧн! (М. Игнатов),

Степан быдсӧн пӧсявліс татшӧм мӧвпсьыс (М. Игнатов),

Та йылысь думыштігӧн Леонид Семёновичлы быдсӧн лӧсьыдджык лои сьӧлӧм вылас (М. Игнатов),

Ставӧн бара шай-паймунісны, и здрӧгнитісны весиг (В. Безносиков),

Бать-мамныслы весиг сьӧкыд вӧлі эськӧ тӧдмавны ассьыс дона пиуксӧ тайӧ буба чукӧр костас (В. Тимин),

Ӧшинь уланыс потшыштӧм сад йӧръяс, весигтӧ дзоридзьяса клумбаяс (И. Торопов),

Да, позьӧ шуны, сійӧ, Викень, весигтӧ ас ногыс радейтӧ татшӧм здукъяссӧ (И. Торопов),

Мый жӧ ваяс сылы локтан гожӧмыс! Шуд! (Е. Рочев),

Менӧ пырысь-пыр жӧ кватитӧ кӧдзыд сынӧдыс, вачкӧ чужӧмӧ и оз сет лолыштны (М. Игнатов),

Гашкӧ, сы вӧсна и кажитчис ӧні карыс вылькодьджыкӧн, томмыштӧмаӧн!. . . (Г. Фёдоров),

И Кӧкыдлысь козинсӧ кык пельӧ юка, а кӧсъян кӧ, ӧтнадлы козьнала тэд (С. Попов),

Мыйла нӧ ӧні, татшӧм бура олігас, бӧрдӧ-шогалӧ сьӧлӧмыс Марья пӧчлӧн? (Н. Куратова),

Мый нӧ, уджавнысӧ, чайтан, ог вермы? (И. Изъюров),

Кыдз нӧ позьӧ, медым ставыс тані вӧлі кольӧм вося моз (В. Тимин),

А, гашкӧ, трестысь мунтӧдз на сёрниыс вӧлі, но сыӧдз прӧстӧ эз кывсьы! (М. Игнатов),

Кокъясыс, кажитчӧ, асьныс зільӧны кусыньтчыны, окота водны веськыда ва му вылас да куйлыны вӧрзьӧдчывтӧг (М. Игнатов).

Ни вынсьӧдан кывтор сулалӧ ӧти лыдакывйысь да эмакывйысь артмӧм кывтэчас водзын либӧ лыда урчитан водзын:

Илларион тшӧктыліс меным пуксьыны вӧв вылӧ, медым кокньыдджыка колльӧдны туйӧ, но ме эг пуксьы: ас олӧмын ни ӧтчыдысь на эг пуксьывлы вӧв вылӧ, кӧть и сиктын быдмывлі, кыдзкӧ эз ло, и ме полі, мый уся (М. Игнатов),

Волховский сетіс стрӧг приказ: торйӧдны салдатъяслысь наряд да тупкыны Кулӧмдінысь воан-петан туйяссӧ Донлань, Пожӧглань, Кужбалань да Носимлань, кытшовтны сиктсӧ лызь туйӧн да патрулируйтны сутки чӧж, медым весиг ни ӧти тыр оз вермы петны сиктысь (С. Тимушев).

д) Соотносящӧйяс

Наӧн лоӧны на, нин, ещӧ (ещӧ на), нӧшта (нӧшта на) кывторъяс, кодъяс сетӧны содтӧд рӧмъяс кад да лыд боксянь кывъяслы да кывтэчасъяслы, кодъяскӧд йитчӧны. На да нин кывторъяс сёрникузяын зэв тшӧкыда паныдасьлӧны кадакывъя сказуемӧйкӧд да стӧчмӧдӧны сійӧс кад боксянь. Нин кывтор тӧдчӧдӧ керӧмлысь, состояниелысь либӧ признаклысь помасьӧмсӧ, а на, мӧдарӧ, тӧдчӧдӧ, мый керӧмыс, состояниеыс либӧ признакыс абу на помасьӧма, а мунӧ водзӧ либӧ лоӧ на. Примеръяс пыдди:

Палаткаын асъя рӧмыд на (М. Игнатов),

 Гӧгӧрвоана лои, мый туйыс некодӧн муртавтӧм, и сьӧкыд здукъясыс суасны на (В. Тимин),

Бур эськӧ, пӧжасяс кӧ, да сӧмын тай няньшомыс кӧттӧм на (В. Тимин),

Водзӧ сёрнитӧм вылӧ миян йитӧдъясным вӧліны жебджыкӧсь на (В. Тимин),

Пажнайттӧдз Коноплёв ранитіс на гоз-мӧд Соотносящӧйӧс, мудзис шой кодьӧдз, весиг сёян нурйыс быри (В. Безносиков),

— Мамыд ӧд ён на, да и абу ӧтнасӧн. А тайӧ — пӧрысь нин. . . (Г. Фёдоров),

Дерт, и повтӧм ас эз нин лэбав, но погонъяс вылас шевкнитчӧм бордъяса пропеллера пасыс кутшӧмкӧ ногӧн век жӧ быттьӧкӧ йитіс на сійӧс кельыдлӧз енэжыскӧд (В. Тимин).

Ещӧ (ещӧ на), нӧшта (нӧшта на) кывторъяс пыртӧны сёрникузяас висьталан-торйыслы содтӧд рӧм ‘та кындзи’ вежӧртасын:

Час-мӧд мунӧм мысти бара воим мича вӧра ягӧ, кыті восьлалім ещӧ час дорысь дыр (И. Пыстин),

Но коми вӧралысьяс виччысисны ещӧ на мыйкӧ тӧдчанаӧс да коланаӧс, кодъястӧг эськӧ войвыв природалӧн шоча овлысь милӧстьыс эз вӧв тырвыйӧ лышкыдӧн (В. Юхнин),

Сандра мӧдіс серавны ещӧ на гажаджыка (В. Юхнин),

— Батьыд гортын? — ещӧ на стрӧгджыка юаліс купеч (В. Юхнин),

Бур слава ышӧдӧ мортӧс нӧшта бурджык удж вылӧ (В. Тимин),

Окотитан кӧ, верман на и аски зарядкасьыд мынтӧдчыны — зэв дельнӧй удж: менам нӧшта эм (В. Тимин),

Кольӧм во кос вӧлі, а таво пыр на зэрласис да нӧшта арся кодь кӧдзыд зэрӧн (Г. Юшков),

Ю дорын нӧшта на ыркыдджык, катыдсянь ва весьттіыс надзӧникӧн кыссьӧны ру визъяс, войся рулӧн колясъясыс (М. Игнатов).

Лыд боксянь тӧдчӧдігӧн вермӧны тӧдчӧдны и кад боксянь ‘сійӧ кадӧдз, сэки’ вежӧртасын — но гежӧда. Кад да лыд боксянь содтӧд рӧмъяс тӧдчӧдігӧн, соотносящӧй кывторъяс вермӧны овлыны тӧдчӧдан да вынсьӧдан функцияясын. Примеръяс пыдди:

И бӧжнас легӧдышталӧ сылы, долыдасьӧ, мый эз и весьшӧрӧ вош налӧн луныс, а бура на и мойвиис (Г. Юшков),

Пашка на гудӧкавліс и (Н. Куратова),

Мыйта нин выльыс миян лои (И. Изъюров),

Ме нин ас нимсянь лётчикъясыслы тшӧкті кыкнанлаас ичӧтикаӧн нуны. Ме жӧ эг тӧд, гашкӧ, мыйкӧ тіян вежсис (М. Игнатов),

Мыйся тэ морт?! Мӧдысь бара ме тэкӧд некытчӧ нин ог пет (Г. Юшков),

Кывйыд — ньӧв, кодарӧ ещӧ бергӧдчас (В. Юхнин),

Югыдінасджык, Илья. Тан ӧд миян сӧмын кудель някыльяс быдлаӧ шлапйӧдлӧма. Паськӧмтӧ ещӧ лякӧсьтан (В. Юхнин),

Мед кӧть пукалысь урсӧ оз аддзыв. . . Вомдзалас ещӧ (В. Юхнин).

е) Ӧткодялан бӧльӧ, медся, самӧй кывторъяс

Найӧ индӧны ӧтув и ӧткодялан, и медвылыс тшупӧдъяс вылӧ, сы вӧсна мый верктуйыс петкӧдчӧ буретш ӧткодь лоӧмторъяссӧ да признакъяссӧ ӧта-мӧдыскӧд ӧткодялігӧн. Бӧльӧ кывтор отсӧгӧн петкӧдлыссьӧ ӧткодялан тшупӧд вежӧртас, а медся да самӧй кывторъяс отсӧгӧн — медвылыс тшупӧд вежӧртас. Примеръяс пыдди:

Тані местаясыс бӧльӧ косӧсь,

Таво вотӧсыс бӧльӧ уна,

Коймӧдысь чукӧртіс миянӧ став соседъясӧс медся мустӧм и лёк юӧрыс — война (Н. Куратова),

Сэні вошліс (би кыв) капуста мачьяс пӧвстӧ, мелькнитліс картупель градъяс костын да выльысь тыдовтчис медся матысса карта мышкын (В. Юхнин),

Но Илья ӧні тӧдіс нин, мый алӧй лента медся мича! (В. Юхнин).