Коми кывтӧдӧм

Небӧгса йӧзӧдӧм:

Федюнева Г.В., Цыпанов Е.А. Асшӧр кывсикасъяс коми кывйын. — Сыктывкар, 1992.

Кывберд кывсикас шымыртӧ кывъяс, кодъяс петкӧдлӧны предметлысь быд пӧлӧс признак: лӧз (дӧрӧм), кузь (туй), ыджыд (вок), сола (тшак) и с. в.

1. Кывберд сёрникузяын

Сёрникузяын кывберд пырджык овлӧ определенньӧӧн либӧ составнӧй сказуемӧйлӧн ним юкӧнӧн: Сьӧкыд мыж тэ вӧчин государство водзын (В. Юхнин, 56), Бӧръя скамьяяс вылын вӧлі пемыдджык (сэн жӧ). Сы вылын, кыдзи и мукӧдъяс вылын — праздничнӧй пась, киас чабраліс неважӧн на ньӧбӧм пеля шапка (сэн жӧ).

Кор кывберд петкӧдчӧ определенньӧ туйын, сійӧ оз вежлась (примыкайтӧ): ыджыд вок, ыджыд воклӧн, ыджыд воклысь, ыджыд воклы и с. в. Сӧмын кор сёрнитысь кӧсйӧ стӧчмӧдны предметлысь качествосӧ, торйӧдны мукӧд предметъяс пӧвстысь, сійӧ торкӧ кыв пӧрадоксӧ да пуктӧ определенньӧсӧ определяйтан кыв бӧрас; сэк кывбердыс вермӧ сӧгласуйтчыны эмакывкӧд лыд да падеж серти: Нывъяс, мичаӧсь да шаньӧсь, волісны татчӧ купайтчыны, либӧ Воклысь, ыджыдыслысь, ёнджыка кывзыси бать дорысь. Тайӧ позицияын кывберд тшӧкыда босьтӧ керан падежлысь -ӧс суффикссӧ: Керкасӧ ыджыдӧс лэптісны, Урожай ми быдтам бурӧс.

Кор кывберд лоӧ составнӧй сказуемӧйлӧн ним юкӧнӧн, сійӧ пыр сулалӧ подлежащӧй бӧрын, коді лоӧ нимвежтасӧн либӧ индан-асалан формаа эмакывйӧн: тошкыс еджыд, вӧлыс ён, сійӧ ыджыд нин. Татшӧм позицияын кывберд вежласьӧ лыд серти: тошъясыс еджыдӧсь, вӧвъясыс ёнӧсь, найӧ ыджыдӧсь нин.

Сказуемӧй туйын кывберд ӧнія кадын петкӧдчӧ нуль-связкаӧн (тошкыс еджыд), колян кадын вӧлі связкаӧн (тошкыс вӧлі еджыд), локтан кадын лоны связкаӧн (тошкыс лоас еджыд). Вермӧ кывберд йитчыны и мукӧд кадакывъяскӧд, шуам: Мортыс кажитчӧ шань, Изъяс сюрлӧны мичаӧсь. Татшӧм позицияын кывберд вермӧ петкӧдчыны керанторъя падежлӧн -ӧн суффиксӧн: Чужліс сійӧ шудаӧн, Илля лыддис нин асьсӧ верстьӧӧн да мукӧд дорысь ёнджыкӧн.

Сідзкӧ, кывберд коми кывйын, ӧти-кӧ, определенньӧ местаын оз вежлась, мӧд-кӧ, сказуемӧй составын вежласьӧ лыд серти, и коймӧд-кӧ, — торйӧдӧм определенньӧ туйын вермӧ сӧгласуйтчыны определяйтан кывйыскӧд лыд да падеж серти, сказуемӧй пытшкын — корсюрӧ босьтӧ керанторъя падежлысь суффикс.

Коми кывйын кывберд вермӧ субстантивируйтчыны. Субстантивируйтӧм кывберд вежласьӧ дзик сідз жӧ, кыдз и эмакыв — лыд, падеж да индан-асалан категория серти.

2. Кывбердлӧн лексика-грамматикаса чукӧръяс

Кывберд индӧ предметлӧн признак вылӧ. Тайӧ признакыс вермӧ лоны предметлӧн качествоӧн, свойствоӧн (гӧрд платтьӧ, небыд корӧсь, ён вӧв, кыз морт), либӧ петкӧдчыны мукӧд предмет, кад, ин, материал дорӧ уна сикас отношенньӧ пыр (вӧрса керка, пожӧма яг, тшака во, сиктсӧветса юралысь). Та вӧсна став кывберд чукӧрыс юксьӧ качество петкӧдлысь да относительнӧй кывбердъяс вылӧ.

Кывъяс, кодъяс петкӧдлӧны предметлысь свойство да качество, кодъясӧс морт вермӧ казявны аслас чувство органъяс пыр да кодъяс вермӧны петкӧдчыны предметас ёнджыка либӧ омӧльджыка, лоӧны качество петкӧдлысь кывбердъясӧн.

Относительнӧй кывбердъяс петкӧдлӧны предметлысь свойствосӧ мукӧд предмет дорӧ отношенньӧ пыр. Татшӧм отношенньӧӧн вермӧ лоны:

а) материал серти: вурун носки, кучик сумка;

б) кад серти: тулысъя вой, арся кӧдзыдъяс;

в) ин серти: татчӧс морт, сиктса зон;

г) морт либӧ морт чукӧр дорӧ отношенньӧ: коми йӧз, сиктсӧветса юралысь, пионерскӧй галстук, роч кыв, немеч сёрни, партияса член;

д) определенньӧ артмӧ сы серти, мый ӧти предмет асалӧ мӧд предмет: пувъя яг, тшака нянь, туруна видз, шапкаа морт;

е) сы серти, мый абу предметыслӧн: китӧм морт, коктӧм пон, кымӧртӧм поводдя, пасьтӧм детинка;

ж) предмет вермӧ характеризуйтчыны действие серти: пӧдса ӧдзӧс, куньса син, сувтса син, восьса вом.

Относительнӧй прилагательнӧйяс артмисны коми кывйын качественнӧй дорысь ёна сёрӧнджык — эмакывъясысь кыв артмӧдан суффиксъяс отсӧгӧн (-а, -тӧм, -ысь, -ся, -са, -я да мукӧд): пожӧма, коктӧм, пася, юрсиа, пызьӧсь да с. в. Та вӧсна найӧ вермӧны гӧгӧрвоӧдсьыны мӧд кывбердӧн: ыджыд мывкыда морт, еджгов юрсиа ныв, код юра дядьӧ.

Качественнӧй да относительнӧй кывбердъяс костын торъялан визьыс вермӧ вешйыны: относительнӧй кывберд вермӧ вуджны качественнӧйӧ. Тайӧ артмӧ сэк, кор относительнӧй кывберд воштӧ предметнӧй вежӧртассӧ, сылӧн сӧвмӧ качественнӧй вежӧртас, шуам, вӧвлӧм относительнӧй кывбердъяс дона, сьӧлӧмтӧм, муса, юра, шуда, гора вуджисны нин качественнӧй кывберд чукӧрӧ: дона велӧдысь, сьӧлӧмтӧм морт, муса ёрт, юра детинка, шуда ныв, гора сёрни. Качественнӧй да относительнӧй кывбердъяс костын эм торъялӧм и грамматическӧй категорияясӧн вӧдитчӧм боксянь.

3. Кывбердлӧн грамматическӧй категорияяс

Коми кывбердлӧн эм кык категория: ӧткодялан тшупӧд да качество тшупӧд.

1. Ӧткодялан тшупӧд категория

Тайӧ категория отсӧгӧн позьӧ петкӧдлыны предметъяслысь качество, свойство, коді вермӧ тӧдчыны ёнджыка либӧ омӧльджыка мукӧд предметлӧн татшӧм жӧ признак серти. Ӧткодялан тшупӧдыс куим: подув, ӧткодялан да медвылыс тшупӧд.

Подув форма индӧ предметлӧн качество либӧ признак вылӧ мӧд предметкӧд та серти ӧткодявтӧг: ён морт, мича ныв, вӧра ин. Тайӧ вежӧртасыс абу петкӧдлӧма некутшӧм суффиксӧн.

Ӧткодялан тшупӧд петкӧдлӧ, мый ӧти и сійӧ жӧ признак петкӧдчӧ предметын ёнджыка либӧ этшаджыка мӧд предмет дорысь. Петкӧдчӧ тайӧ вежӧртасыс торъя суффиксӧн (-джык): ёнджык морт, мичаджык ныв, вӧраджык ин, мустӧмджык, мисьтӧмджык.

Медвылыс тшупӧдын сулалысь кывберд петкӧдлӧ предметлысь медся ёна петкӧдчӧм качество мукӧд ӧткодялан предметъяслӧн признакъяс дорысь: медъён, медічӧт, медся збой. Тайӧ формаыс артмӧ префикс мед- либӧ медся кывтор отсӧгӧн.

Ӧткодялан да медвылыс тшупӧдъяс вермӧны петкӧдчыны оз сӧмын морфологическӧя, но и мукӧд сикас ногӧн. Шуам, качество вынсьӧдан вежӧртас кутӧны:

а) кывтэчасъяс, кор кывбердлысь вежӧртассӧ вынсьӧдӧ петан падежа эмакыв: ошкысь ён, понйысь скӧр;

б) кывтэчасъяс, кӧні кывберд вежӧртассӧ вынсьӧдӧ кадакывберд: зэв збой, вывті скӧр, дзик пемыд, сап йӧй;

в) став да быдӧн нимвежтасъяс отсӧгӧн: ставсьыс муса, быдӧнысь зіль;

г) редупликация отсӧгӧн: ёнысь-ён, ыджыд-ыджыд, гӧрда-гӧрд;

д) торъя кывъяс отсӧгӧн: Тайӧ чышъяныс нӧшта на дона, Тайӧ ещӧ бур.

Но став тайӧ степень петкӧдлан сикасыс оз артмӧдны грамматическӧй категория.

Качественнӧй кывбердъяс ставныс вежласьӧны ӧткодялан тшупӧдъяс серти, относительнӧйяс — оз ставныс. Ӧткодялан тшупӧд петкӧдлысь морфемаяс вермӧны содтысьны относительнӧй кывбердъяс дорӧ, кодъяс кутӧны татшӧм вежӧртасъяс:

а) вещественнӧй: няйт, госа, йӧла, сира, пызьӧсь, выя;

б) торъя аслыспӧлӧслун, коді артмӧ уна ӧткодь (ӧти пӧлӧс) торъясысь: туруна (медтуруна видз), вуруна (медвуруна ыж), гӧна, озъя и с. в.;

в) отвлечённӧй признак: кыввора, паметя, мывкыда, сёрниа, идӧра;

г) ывлавыв петкӧдчӧмъяс: зэра кад, тӧла ар, кымӧра вой, шондіа гожӧм, Ӧти гожӧм кӧ оз ло зэв шоныд, мӧдыс шондіаджык вермас лоны;

д) ина вежӧртас: ылі, татчӧс, маті, сэтчӧс, вылі, матыс.

Сідзкӧ, ӧткодялан тшупӧд формаяс йитчӧны относительнӧй кывбердъяс дорӧ, кодъяс матынӧсь вежӧртас боксяньыс качественнӧй кывбердъяскӧд; найӧ петкӧдлӧны артавны позьтӧм, предметкӧд зэв топыда йитчӧм признак.

Кызвыннас относительнӧй кывбердъяс оз артмӧдны ӧткодялан тшупӧд формаяс, торйӧн нин эмакывйысь артмӧм -а, -тӧм, -са, -ся, -я суффиксъяса кывбердъяс: бӧжа, юрсиа, кока, гӧтыра, ружьеа, тӧвся, вевта, ӧшиня, тшупӧда, понъя, игана да с. в. Найӧ петкӧдлӧны ӧти предметлысь признаксӧ мӧд предмет пыр, и тайӧ признакыс оз вермы петкӧдчыны ёнджыка либӧ омӧльджыка (пеля шапка, гӧтыра морт, игана ӧдзӧс, карса ныв).

2. Качество тшупӧд категория

Коми кывбердлӧн эм торъя суффиксъяс, кодъяс индӧны, мый предметлӧн признакыс, качествоыс оз петкӧдчы тыр-бура, и тайӧс позьӧ казявны мукӧд предметъяслӧн признакъяскӧд ӧткодявтӧг. Тайӧ татшӧм суффиксъяс:

-кодь петкӧдлӧ кутшӧмкӧ признак дорӧ матыслун: сьӧдкодь, вакодь, мичакодь;

-ов(-оват) петкӧдлӧ, мый качествоыс абу тырвыйӧ петкӧдчӧма: гӧрдов, гӧрдоват, лӧзоват;

-ик, -ник, -иник, -индзи, -ндзи кутӧ кыдз ичӧт качество вежӧртас, сідзи и ичӧтмӧдан (лелькуйтан) вежӧртас: ичӧтик, омӧлик, косіник, косіндзи, томиник да с. в.

Тайӧ категорияыс абу регулярнӧй, оз позь быд кывбердысь артмӧдны быд вайӧдӧм суффикса форма (шуам, позьӧ шуны вакодь, но оз позь ваоват, ваиндзи).

Гӧгӧрвоана, мый качество тшупӧдсӧ позьӧ индыны сӧмын качественнӧй кывбердъяслысь; сӧмын сійӧ жӧ лексическӧй кывчукӧръяс, кодъясӧс вӧлі индӧма относительнӧй кывбердъяс пӧвстысь, кор сёрниыс муніс ӧткодялан тшупӧд категория йылысь (вещественнӧй, пространственнӧй, отвлечённӧй вежӧртаса да нӧшта кутшӧмсюрӧ), вермӧны босьтны корсюрӧ качество тшупӧдъяс петкӧдлысь суффиксъяссӧ: йӧлакодь мӧс, вурунакодь ыж, зэракодь поводдя, енэжыс кымӧракодь, матыник керка, ылындзи вӧр и с. в.

Унджык относительнӧй кывбердыс оз босьт -ов (-оват), -ик, -ник, -иник, -ндзи, -индзи суффиксъяс. -Кодь суффиксӧн найӧ паныдасьлӧны, но мӧдджык вежӧртасын: жырйыс вежӧсакодь (лёкиник вежӧс эм), карсакодь ныв локтіс (карса вылӧ мунӧ паськӧмнас, пӧвадканас и с. в.).

Мукӧд лыддянтор:

• Цыпанов Е.А.   Адъективация  // Коми язык. Энциклопедия / Отв. ред. Г. В. Федюнева. М.: Издательство ДиК, 1998. С. 14-16.